खोज

कोभिड १९ को संक्रमणका कारण नेपालमा करिव ७० प्रतिशतले रोजगारी गुमाउने अनुमानवीच पछिल्लो आर्थिक सूचक भने सकारात्मक देखिएका छन् । अन्तर्राष्ट्रिय श्रम संगठन र एसियाली विकास बैंकले गरेको संयुक्त सर्वेक्षणले कोभिड १९ को संक्रमण जारी रहँदै गर्दा नेपालमा त्यति ठूलो मात्रामा रोजगारी गुम्ने अनुमान गरिएको हो । रिपोर्टका अनुसार नेपालले सवैभन्दा बढी रोजगारी गुमाउने क्षेत्र निर्माण हो । निर्माण क्षेत्रबाट करिव २१ प्रतिशतले रोजगारी गुमाउने छन् । त्यसपछि खुद्रा व्यापार क्षेत्रमा १४ प्रतिशत, होटल र रेष्टुरेण्टबाट १७ प्रतिशत, कृषि क्षेत्रबाट १२ प्रतिशतले रोजगारी गुम्ने भनिएको छ । निश्चित रुपमा नेपालले यति ठूलो मात्रामा रोजगारी गुमाउनेमा शंका छैन । कोरोनाको महामारी अझै अर्को महिना नेपालमा उच्च विन्दुमा पुग्ने अनुमान चिकित्सकहरुले गरिरहेकै बेला रोजगारी गुमाउनेको प्रतिशत अझै बढ्ने अनुमान गर्न सकिन्छ । एकातिर रोजगारी गुम्ने कारण अर्थतन्त्र खुम्चिने अनुमान गरिएको बेला नेपाल राष्ट्र बैंकले सार्वजनिक गरेको केही आर्थिक सूचकले भने नेपालको अर्थतन्त्र धेरै खतरा उन्मुख नरहेको देखाएको छ । कोरोनाका कारण विगत ६ महिनादेखि जारी लकडाउनका कारण आर्थिक क्षेत्र निष्कृय हुँदा देशको समग्र अर्थतन्त्रमा नकारात्मक प्रभाव परिरहेको छ तर नेपाल राष्ट्र बैंकले भने नयाँ आर्थिक वर्ष २०७७/०७८ ले अर्थतन्त्रमा सकारात्मक संकेत दिएको निष्कर्ष निकालेको छ । आर्थिक वर्ष २०७६/०७७ मा आर्थिक बृद्धि २ दशमलव २८ प्रतिशतमा खुम्चिएको बेला कूल गार्हस्थ्य उत्पादनमा विभिन्न क्षेत्रले दिएको योगदान भने सकारात्मक देखिएको छ । त्यसले चालू आर्थिक वर्ष २०७७/०७८ लाई नयाँ गति दिने विश्वास बैंकको छ । जस अनुसार सेवा क्षेत्रको योगदान ५८ प्रतिशत छ भने कृषिमा २८ प्रतिशत र उद्योगमा १५ प्रतिशत रहेको छ ।

अर्थतन्त्र सवलीकरणका आधारका रुपमा रहेको बिप्रेषण र कर्जा लगानीले खासै उत्साह दिन नसक्ने अवस्था छ । कोरोना कहरका कारण विदेशमा रहेका नेपालीहरु स्वदेश फर्किने क्रम बढेसंगै बिप्रेषणमा पनि कटौती हुने निश्चित छ । अघिल्लो वर्ष करिव १२ प्रतिशतले बढेको बिप्रेषण दर यो वर्ष महामारीकै बीच बढी नै खुम्चिने अनुमान भैरहेको छ । आगामी दिनमा कोरोनाले कस्तो रुप लिन्छ सोही अनुसार अर्थतन्त्रको अवस्था विश्लेषण गर्नुपर्ने छ । त्यसकारण नेपालको अर्थतन्त्र अहिले पनि पर्ख र हेरको अवस्थामै छ । कोरोना कहरमा कमी आएको अवस्थामा अर्थतन्त्रको आयतनमा सुधार आउने नत्र भने खुम्चिने अनुमान लगभग सत्य हुने निश्चित नै छ ।

विगतका केही वर्षहरुको तुलनात्मक अध्ययन गर्ने नै हो भने कुनै पनि पार्टीले नेतृत्व गरेर वनेका सरकारले नेपालीको जीवनमा आशाको ज्योति बाल्न सकेनन् । अहिले कोरोनालाई दोष दिएरमात्र पुग्दैन । यसअघि नेपालको आर्थिक अवस्था सुदृढ वनाउन कसले रोकेको थियो ? कहिले स्थीर सरकारको अभाव, कहिले १० वर्षे द्वन्द्व र कहिले प्रजातन्त्र पुनस्र्थापनाको उषाकालीन समय भन्दै उम्किने प्रयास मात्र भए । समग्रमा नेपालको अर्थतन्त्रको जग पहिले देखि नै हल्लिई सकेको थियो । अहिले मात्र कोरोनालाई साक्षी राख्न सजिलो भएको छ । कोरोना कहर अघि केपी ओली नेतृत्वको वर्तमान सरकारले समग्र अर्थतन्त्रकै आयतन घटाएको विदित छ । बजेटले निर्धारण गरेको लक्ष्य हासिल नहुने भएपछि बजेट नै खुम्चाएको बल्ल ९ महिना पुग्दैछ । त्यसकारण भन्नैपर्दछ– नेपालको अर्थतन्त्र जता हे¥यो उतै निरासामात्र छ । अर्थतन्त्रलाई सही ट्रयाकमा लैजाने काम संघीय सरकार अर्थ मन्त्रालयको हो । तर संघीय सरकार समेत अहिले कुहिरोको काग वनिरहेको छ । गत वर्षकै कुरा हो– आफैले खर्च गर्नुपर्ने विकास बजेट समयमै खर्च गर्न नसक्दा ढुकुटी बन्द कोठामा थन्किएको हो । जसका कारण पूँजी परिचालन नहुँदा समस्या थपिँदो छ र त्यसको असर अर्थतन्त्रले अहिले पनि भोग्नु परिरहेको छ । नेपालको अर्थतन्त्रले अर्को चिन्ताको विषय त सदियौँदेखि बोकिरहेको छ । त्यो भनेको व्यापार घाटा नै हो ।

अहिले व्यापार घाटा बढेर १० अर्वको हाराहारीमा छ । वास्तवमा यो अति दर्दनाक अवस्था नै हो । निर्यात बढ्न नसक्नु र आयातमा मात्रै नेपालीहरु निर्भर हुनुपर्ने बाध्यताका कारण नेपालले वर्षेनी व्यापार घाटा बेहोरिरहेको छ । नेपालमा लगानीका अवसर सिर्जना हुन सकेको छैन । नेपालले परनिर्भरतामा विश्वास राख्दा त्यसको दीर्घकालीन असर कालान्तरसम्म पर्ने अवस्था देखिएको छ । संघीय र प्रदेश सरकारवीच अहिले दुरी पनि बढिरहेको छ । यसले कालान्तरमा गंभीर परिणाम निम्त्याउने भयावहता छँदैछ । जनतालाई सुशासन दिने र केन्द्रको अधिकार गाउँसम्म पु¥याउने भनि सपना बुनेका नेताहरु नै अहिले प्रदेशमा अधिकार हस्तान्तरण गर्न हिचकिचाईरहेका छन् जसको दीर्घकालीन असर विकासमा पर्ने निश्चित छ । समय अगावै यो गंभीर अवस्थाले ल्याउने दुष्परिणामको विषयमा सोचिएन भने भोलि संघीयताकै विकल्प सोच्नु र खोज्नुपर्ने अवस्था नआउला भन्न सकिँदैन ।

अझै पनि समय छ । आर्थिक सूचकहरु सकारात्मक दिशामा सोझिएका छन् । गार्हस्थ उत्पादनमा करिव २० प्रतिशतको योगदान दिने कृषि क्षेत्र त्यसमा पनि धानको उत्पादन यो वर्ष राम्रो हुने अनुमान छ । उत्पादनमा बृद्धि भएको अवस्थामा पनि मुलुकले धेरै ठूलो राहत पाउने निश्चित छ । किनभने खाद्यान्नको मूल्य बृद्धि नियन्त्रणमा धान उत्पादनको बृद्धिले महत्वपूर्ण योगदान दिने गर्दछ । अर्को १५ प्रतिशतको योगदान दिने पर्यटन क्षेत्र आफै तहसनहसको अवस्थामा रहेकोले उसबाट यो वर्ष गार्हस्थ उत्पादनमा शून्य योगदान हुने निश्चित छ । अवको अवस्थामा रेमिटान्स बृद्धि, निकासीमा सुधार, आयात नियन्त्रण र कृषिमा आत्मनिर्भर केन्द्रित अर्थ व्यवस्थालाई प्राथमिकता दिन सकियो भने पनि अर्थतन्त्रले केही त्राण पाउने अवस्था आउन सक्छ । अहिले भारतबाट मालसामान आयात गर्दा हुने राजस्वमा बृद्धि भएको छ । यो पनि सकारात्मक पक्ष हो । तर यसले आयाततर्फ अर्थतन्त्रलाई बढी निर्भर गराउने एउटा कारण हुनसक्छ तर तत्कालका लागि मुलुकको अवस्था सुधार गर्ने अवस्थामा यो विकल्पलाई पनि प्राथमिकतामा राख्नु उत्तिकै जरुरी छ ।

नेपालको अर्थतन्त्रको बर्तमान अवस्था तुलना गरिरहँदा आयातमा उच्च वृद्धि, निराशाजनक निर्यात, वैदेशिक लगानी निरुत्साहित लगायत कारणले मुलुक बाह्य क्षेत्र अर्थात विदेशी अर्थतन्त्रको दबाब बढिरहने देखिन्छ । यसै अवधिमा चालु खाता १ खर्ब ९१ अर्बले घाटामा रहेको छ भने त्यसका कारण भुक्तानी सन्तुलनमा केही चाप पर्ने निश्चित छ । १० महिनामा व्यापार घाटा करिब १० खर्ब माथि पुगेको छ । वैदेशिक रोजगारीमा जानेहरूको संख्या घट्दा मुलुकले बिप्रेषणमात्र गुमाउने नभै त्यसको असर दैनिक जनजीवनमा पर्ने छ । खर्च गर्ने क्षमता घट्दा त्यसको प्रत्यक्ष प्रभाव सेवा क्षेत्रमा पर्नेछ । सरकारले अझै पनि स्वदेशमै रोजगारीका अवसर सिर्जना गर्ने दावी गरेको छ तर खोई यतिका दिन भैसक्यो नेपाली युवा जनशक्तिलाई नेपालमै रोजगारीको आधार तयार गर्न सकिएको छैन । युवाहरु अन्तर्राष्ट्रिय उडान हुनासाथ विदेश पलायनको प्रतिक्षामा बाँचीरहेका छन्् । कोरोना कहरभन्दा पनि रोजगारीको अवसर उनीहरुका लागि बढी प्राथमिकताको क्षेत्र हो ।

अन्त्यमाः कोरोनाको वर्तमान अवस्था हेर्दा तत्काल यसको कहर अन्त्य हुने अवस्था छैन । त्यस अवस्थामा अर्थतन्त्रलाई ट्रयाकमा ल्याउन सजिलो छैन । यही अवस्था रहिरहे सरकार आफै खर्च धान्न सक्ने अवस्थामा हुनेछैन । त्यो बेला सर्वसाधारण नागरिकको जीवन के होला ? गंभीर प्रश्न उत्पन्न भएको छ । बर्तमान अवस्था हेरेर भोलिको अनुमान गर्नु न्यायिक नहोला तर यत्ति भन्न सकिन्छ– कोरोनाका कारण थलिएको अर्थतन्त्र उकास्न बर्षौं लाग्नेछ । अर्थतन्त्र जोगाउने उपाय अझै छन् । हामी अझैपनि बैदेशिक ऋणको आशा र आधारमा छौं । त्यो ऋणले सिर्जना गरेको दायित्व बढ्दै गर्दा प्रत्येक नेपालीको टाउकोमा ऋणको भारी बढ्दैछ । त्यतातर्फ पनि अव सोच्नु जरुरी भैसकेको छ । अर्थतन्त्रको केही सूचकाँक सकारात्मक देखिएका छन् तर त्यसबाट धेरै आशा गर्नुपनि मुर्खता हुनेछ । अहिलेको अवस्थामा अर्थतन्त्रलाई मजबुत गर्ने समय थियो, त्यसतर्फ पनि खासै ध्यान दिइएको छैन । अव सबल अर्थतन्त्र निर्माणका आधार तयार गर्ने हो भने धेरै अर्थशास्त्रीले दिएको एउटै सुझाव छ– परनिर्भरता त्यागेर आत्मनिर्भर अर्थतन्त्र निर्माणको दिशामा अघि बढौं । यही नारालाई मूलमन्त्र बनाऔं ।