खोज

भगवान गौतमबुद्धको जन्मस्थल लुम्बिनी विश्वभरका बौद्ध धर्मावलम्बीहरूको आस्थाको केन्द्र हो । यो स्थल नेपालकै प्रमुख धार्मिक, ऐतिहासिक स्थल र महत्वपूर्ण पर्यटकीय स्थल समेत हो । कोलिय र कपिल राज्यको विचमा रहेको उपवनलाई बुद्धले बौद्धमार्गीले जीवनमा एकपटक पुग्नैपर्ने वनको रूपमा उल्लेख गर्नुभएको छ । बुद्धको महापरिनिर्वाणपछि लुम्बिनीमा बुद्धका अनुयायीहरू आउन शुरु गरेका थिए । उत्तरी भारतमा बौद्धमार्गीहरू कमजोर हुँदै जाँदा लुम्बिनी लगायत अन्य बौद्धस्थलहरू भग्नावशेषमा परिणत भए र मानिसको स्मृतिबाट समेत हराउदै गए । उन्नाइशौ शताब्दीमा भारतमा बौद्ध स्थलहहरूको खोजी गर्ने क्रममा पाल्पाका तत्कालिन जनरल खडग समशेरले अशोक स्तम्भ उत्खनन गराएका थिए र फुहररले सन् १८९६ डिसेम्बर १ मा गौतमबुद्धको जन्मस्थल लुम्बिनी त्यहि स्थानमा भएको थियो भन्ने पहिचान गरेका थिए । लुम्बिनीको पहिचान हुनुअघि स्थानियहरूले गौतम बुद्धको जन्मस्थललाई वनदेवी, रुम्मिनदेवी, रुम्मिन्देइको रूपमा संरक्षण र पुजा गर्दै आएका थिए र पहिचान भएपछी यस स्थलको संरक्षण र विकासमा स्थानीय समुदायको प्रत्यक्ष संलग्नता रहदै आएको देखिन्छ ।

पुरातात्विक स्थलको उत्खनन, लुम्बिनी गुरुयोजनाका काममा सहभागिता, लुम्बिनीमा पर्यटन उद्योगको संचालन, पर्यटन प्रवद्र्धन जस्ता कामहरूमा स्थानीयहरू प्रत्यक्ष वा अप्रत्यक्ष रूपमा जोडिएका छन् । यसले लुम्बिनीलाई विश्वकै प्रमुख बौद्ध तिर्थस्थल र उत्कृष्ट पर्यटकीय स्थान बनाउन सहयोग पुगेको छ । कोलिय र कपिल राज्यको सिमानामा सुन्दर उपवन बनाईएको कुरा सम्पूर्ण ऐतिहासिक तथ्यहरूले प्रकाश पार्दछन् । बुद्धत्व प्राप्त भएपछी बुद्ध देवदह जाँदा लुम्बिनीमा रात बिताएको भन्ने पाईएकोले यसको वरिपरी मानव वस्ती भएको संकेत गर्दछ । गौतमबुद्धको महापरिनिर्वाण (ईपू ४८३) भन्दा डेढ–दुई वर्षअघि कोशल नरेश विडूडभले शाक्यहरूविरुद्ध बारम्बार आक्रमण गरिरहेकोले शाक्यहरू ज्यान जोगाउनको लागि विभिन्न स्थानमा गएपछि यो क्षेत्र विस्तारै भग्नावशेषमा परिणत हुन पुग्यो । मौर्यसम्राट् अशोक ईपू २४९ तिर लुम्बिनी आउँदा त्यहाँ गाउँ रहेको संकेत पाईएको छ । त्यसपछिको ईतिहासमा भनें लुम्बिनीमा वासिन्दाहरूको अवस्थाको बारेमा चिनियाँ यात्री तथा अन्य प्राचीन व्यक्तिहरूले पनि लुम्बिनी र त्यहाँका शासकबारे लेखेका छैनन् । बरु त्यहाँका प्राचीन स्मारकहरू भग्न र सुनसान अवस्थामा रहेको वर्णन उनीहरूले गरेका छन् ।

उन्नाइशौ शताब्दीको अन्त्यसम्म पनि लुम्बिनी कहाँ पर्छ भन्ने बारेमा कसैलाई जानकारी थिएन । हालको लुम्बिनी नजिकैका गाउँका वासिन्दाहरूले नजिक रहेको ढिस्कोमा प्राचिन मायादेविको मुर्तिलाई रुम्मिनदेहि नाममा पुजा गरिरहेका थिए । स्थानीय मानिसहरूले रुम्मिनदेहिको जंगलमा स्तम्भ देखेपछि पाल्पामा रहेका कमान्डर इन चिफ खडग शमशेरलाई खबर गरेका थिए । खडग समशेरले स्थानीय वासिन्दाको सहयोगमा स्तम्भ वरिवरिको माटो हटाएपछि आएका फुहररले त्यो स्तम्भमा ब्राम्ही लिपिमा लेखिएको कुराको अर्थ लगाएपछि यस स्थान नै लुम्बिनी भएको रहस्य उजागर भएको थियो । यी विवरणहरूको आधारमा हेर्दा लुम्बिनीको बारेमा जानकारी नभएपनि स्थानीय वासिन्दाहरूले त्यस स्थानलाई महत्व दिएर आफ्नो आस्था अनुसार लुम्बिनीको संरक्षणमा सघाईरहेको देखिन्छ । स्थानीय वासिन्दाहरूको सुचना र उत्खननमा सहयोगले गर्दा नै अशोक स्तम्भको खोजि र उत्खनन सम्भव भएको हो ।

सन् १८९६ मा लुम्बिनीको पहिचान भएपछि राज्यस्तरबाट लुम्बिनीको संरक्षण र विकासको लागि खासै पहल भएको देखिदैन । लुम्बिनी पहिचान भएपछि लुम्बिनीमा विभिन्न स्थानबाट भक्तजन आउन थालेका थिए । ति भक्तजनकलाई बस्ने र खाने बस्ने ब्यवस्था खुनगाईका चौधरी र स्थानीय वासिन्दाहरूले गर्दथे । लुम्बिनी पहिचान भएपछी सरकारी स्तरबाट धर्मशाला निर्माण गरिएको भएपनि लुम्बिनी दर्शन गर्न आउने दर्शनार्थीलाई खानपिन र बसाईको व्यवस्था स्थानीय वासिन्दाहरूले नै गर्दै आएका थिए । सन् १९५० को दशकसम्म लुम्बिनी क्षेत्रको वन मासिएर स्थानियहरूले वस्ती निर्माण गरिसकेका थिए । तरपनि अशोक स्तम्भ रहेको स्थानमा मायादेवी मन्दिर, पुस्करिणी पोखरी लगायतका संरचनाहरूको संरक्षण भने स्थानीय जमिन्दारको अगुवाईमा स्थानीय वासिन्दाहरूले गरेका थिए ।संयुक्त राष्ट्रसंघका तेश्रो महासचिव ऊ थान्तले सन् १९६७ मा लुम्बिनी भ्रमण गरेपछि उनको पहलमा लुम्बिनीको विकासको लागि अन्तर्राष्ट्रिय सहयोग जुटाउनको लागि संयुक्त राष्ट्र संघमा लुम्बिनी अन्तराष्ट्रिय विकास समिति गठन भयो । यो समितिले लुम्बिनीको विस्तृत गुरुयोजना तयार गर्नका लागि जापानका प्रसिद्ध वास्तुविद प्रो. केंजो टाङ्गेलाई सल्लाहकार नियुक्त ग¥यो । उनले सन् १९७२ देखि १९७८ सम्मको अवधि लगाएर लुम्बिनीलाई तिन वर्ग मीलको तिन खण्डमा विभाजन गरेर विकास गर्ने गुरुयोजना तयार गरे ।

यो गुरुयोजनाको खाका आउनु अघि नै नेपाल सरकारले लुम्बिनी विकास परियोजना घोषणा गरेर यो परियोजना लागु हुने स्थानमा रहेका ७ वटा गाउँ वस्तीको जग्गा अधिग्रहण गर्ने प्रक्रिया शुरु गरेको थियो । २०३१ सालमा नेपालमा लुम्बिनी विकास समिति बन्यो । उक्त समितिले प्रो. टांगेको गुरुयोजना कार्यान्वयन गर्न ७७७ हेक्टर (११४७.२६४ बिघा) जग्गा अधिग्रहण गरेर ६ लाख बिरुवा पनि रोप्यो । लुम्बिनी गुरुयोजनाको लागि स्थानीयका २९७ घरधुरी र ६६२६ कित्ता जग्गा अधिग्रहण गरिएको थियो। जग्गा अधिग्रहण गर्दा निकै कम मुआब्जा दिएकोले स्थानीय वासिन्दाहरू असन्तुष्ट भएपनि उनीहरूले सजिलैसंग आफ्नो घरजग्गा खाली गरेर लुम्बिनीको विकासको लागि सघाएका थिए । स्थानियहरूको यो योगदान लुम्बिनीको विकासको लागि महत्वपूर्ण रहेको छ । लुम्बिनीलाई स्थानीय वासिन्दाहरूले समयमाईको रूपमा पुज्दै आएको पाइन्छ । समयमाईलाई रुमिनदेवी भन्ने गरिन्थ्यो । केहि वर्ष अघिसम्म हालको मायादेवी मन्दिर परिसरमै स्थानीय हिन्दुहरूले समयमाईको पुजा गर्ने गर्दथे । यहाँ चैत्र पुर्णिमामा ठुलो मेला लाग्ने गरेको थियो ।

अहिले लुम्बिनी विकास कोषले मायादेवी मन्दिर परिसरमा समयमाई पुजा गर्न र मेला लगाउन रोक लगाएपछि त्यहाँभन्दा बाहिरको बगैचामा चैत्र पुर्णिमामा मेला लाग्छ । लुम्बिनीका स्थानीय बासिन्दाहरूले लुम्बिनीमा आएर कपाल मुन्डन गर्ने , कपाल चढाइसकेपछि यिनीहरू कराईमा पकवान पकाई मन्दिरमा चढाउने र आफूहरू पनि खाएर जाने परम्परा पाइन्छ । लुम्बिनी विकासको गुरुयोजना शुरु गर्दा केहि स्थानियहरू आफ्नो थातथलोबाट विस्थापित भएपनि अहिले लुम्बिनीवासिले लुम्बिनीबाट धेरै लाभ हासिल गरिरहेका छन् । गुरुयोजना कार्यान्वयनमा आएपछि स्थानियलाई फाईदाहरू भएका छन् । लुम्बिनी विकास कोष स्थापना भएपछी कोषमा स्थानीय वासिन्दाले रोजगारी पाएका छन् । कोषका अनुसार कोषमा कार्यरत कूल कर्मचारीहरू मध्ये ७० प्रतिशत भन्दा बढी स्थानीय समुदायबाटै रहेका छन् । लुम्बिनी वरिपरी सडक, खानेपानी, संचार, स्वास्थ्य सस्था, विद्यालय, कलेज निर्माण भएका छन्, जसबाट स्थानीयले प्रत्यक्ष लाभ लिने अवसर पाएका छन् । लुम्बिनी विकास कोष र गुरुयोजनाका काममा मात्र नभएर लुम्बिनीमा खुलेका बैंक तथा वित्तीय सस्था, सामाजिक सस्था, होटेल तथा पर्यटन जस्ता काममा स्थानीय समुदायले रोजगारी पाएको छ । पूजा सामग्री र उपहार सामग्री बिक्रि, कृषि उत्पादन विक्री, घुम्ती ब्यापार जस्ता कामबाट स्थानीयले स्वरोजगारीका अवसर प्राप्त गरिरहेका छन् । लुम्बिनी बौद्ध विस्वविद्यालयको स्थापना यस क्षेत्रका बासिन्दाहरूको लागि ठुलो उपलब्धि हो । यस ठाउँमा केन्द्रिय विस्वविद्यालय स्थापनाबाट यस क्षेत्रका विद्यार्थीहरूले विस्वस्तरिय शिक्षा हासिल गर्ने ,विस्व्विद्यालयले आयोजना गर्ने विभिन्न कार्यक्रममा प्रत्यक्ष सहभागी भएर स्थानीय वासिन्दाहरूले सिक्ने अवसर पाएका छन् ।

लुम्बिनी गुरुयोजना शुरु भएको लामो समयसम्म पनि स्थानीयहरू लुम्बिनी पर्यटनबाट कसरि लाभ लिन सकिन्छ भन्ने कुरामा अलमल भएपनि पछिल्ला २ दशकमा भने उनीहरू पर्यटनका विभिन्न गतिविधिमा संलग्न रहेका छन् । लुम्बिनीको पर्यटन प्रवद्र्धन गर्नको लागि स्थानिहरूले बेलाबेलामा मेला महोत्सव गर्दै आएका छन् । सडक खाना महोत्सव, सडक नाटक, प्रदर्शनी, सांगीतिक कार्यक्रम, सरसफाई, झाँकी प्रदर्शन, चेतनामुलक रैली, साईकल यात्रा, धम्मयात्रा जस्ता कामहरू स्थानीय सहभागितामा हुदै आएका छन् । लुम्बिनी उद्यान भन्दा बाहिरको ग्रामिण क्षेत्रमा पर्यटकहरू घुमाउन लैजाने, चरा अवलोकन गराउने, स्थानीय सिप प्रयोग गरेर सामाग्रीहरू उत्पादन गरेर पर्यटकलाई बिक्रि गर्ने जस्ता कामहरू स्थानिय समुदायले गरिरहेको छ । लुम्बिनीका स्थानीय समुदायले मनाउने चैत्र पुर्णिमा र बुद्ध जयन्तीले लुम्बिनीको प्रवद्र्धनमा मद्दत पुगेको छ ।
निष्कर्षः
गौतमबुद्धको जन्मस्थल लुम्बिनी अहिले विश्वभरिका बौद्धमार्गी र शान्तिप्रिय मानिसको लागि प्रमुख आस्थाको केन्द्र बनिरहेको छ । बौद्धकालदेखि अहिलेसम्म आइपुग्दा लुम्बिनीमा धेरै परिवर्तन भएका छन् र ति सबै परिवर्तन र विकासमा स्थानीय समुदायको संलग्नता रहेको छ । अशोक स्तम्भको खोजी र लुम्बिनीको पहिचानपछि त्यो क्षेत्रको संरक्षणमा स्थानीय वासिन्दाहरूले नै मुख्य भूमिका खेलेका थिए । लुम्बिनीलाई आध्यात्मिक र पर्यटकीय क्षेत्रको रूपमा विकास गर्नको लागि लुम्बिनी विकासको गुरुयोजना सरकारले ल्याउदा त्यसको लागि त्यहाँका वासिन्दाहरूले नै आफ्नो पुख्र्यौली जग्गा जमीन दिएर सहयोग गरेका थिए । लुम्बिनीमा गुरुयोजना सम्पन्न हुदैगर्दा स्थानीय नागरिकले प्रत्यक्ष र अप्रत्यक्ष रूपमा रोजगारी प्राप्त गरेका छन् । लुम्बिनीमा विकासका कामहरू हुँदै जाँदा यस क्षेत्रमा शिक्षा, संचार, यातायात, स्वास्थ्य सेवामा वृद्धि भएको छ । स्थानीयहरू उत्पादन र सेवामुलक कार्य मार्फत लुम्बिनी पर्यटनसँग जोडिएका छन् । लुम्बिनी पर्यटनमा स्थानीय सहभागिता वृद्धि हुँदै गएको छ र उनीहरू लुम्बिनीको पर्यटन प्रवद्र्धनका काममा समेत जुटिरहेका छन् ।

लुम्बिनी विकासमा स्थानीय समुदायको सहभागिता र लाभमा सहभागिता बढिरहेको भएपनि लुम्बिनी विकास कोष तथा सरकारसंग लुम्बिनीबासिका असन्तुष्टिहरू कायम रहेका छन् । जग्गाको मुआब्जा, रोजगारी, संस्कृति र परम्पराको निरन्तरता जस्ता मागहरू राखेर स्थानीय समुदाय बेलाबेलामा आन्दोलित समेत भैरहेका छन् । लुम्बिनीको सेरोफेरोमा लुम्बिनी विकासका प्रत्यक्ष लाभहरु पुगेको भएपनि लुम्बिनीदेखि केहि दुरीमा रहेका समुदायले लुम्बिनीको अपनत्व लिन सकेको देखिदैन । लुम्बिनी वरिपरिका समुदायहरुको गुनासो समयमै सम्बोधन गर्ने, उक्त क्षेत्रमा बौद्ध शिक्षा र आध्यात्म्कताको प्रवद्र्धन गर्ने र थप पर्यटकीय अवसरहरु प्रदान गर्न सकेमा लुम्बिनीको विकासमा स्थानीय समुदायको सहभागिता अझ बढ्नेछ र यसले लुम्बिनीको आध्यामिक र पर्यटन प्रवद्र्धनमा दिगो लाभ हासिल हुनेछ ।
(लुम्बिनी बौद्ध विश्वविद्यालयमा आयोजीत पिएचडी स्कलर्स सेमिनारमा लेखकद्वारा प्रस्तुत सेमिनार पत्रको सारसंक्षेप ।)