खोज

नेपाल पक्षबाट पहलकदमी नहँुदा जिल्लाको गण्डक जलविद्युत केन्द्र सूर्यपुरामा बर्षको ८० करोड बराबरको विद्युत नोक्सानी ब्यहोर्दै आएको केन्द्रले जनाएको छ । भारतिय पक्षसँग विद्युत केन्द्र सचालनका लागि अवरोध हटाउने र पर्याप्त पानीको प्रवाह बढाउन वेवास्ता गर्दा सो नोक्सानी ब्यहोर्न परेको हो । क्षमता अनुसारको विद्युत उत्पादन भएमा बर्षमा कुल ३० करोड ६६ लाख युनिट विद्युत उत्पादन हुन्थ्यो, सो विद्युतको अहिलेको मुल्य ९१ करोड ९८ लाख पर्छ । तर गत बर्षको विद्युत उत्पादनको तत्याँक हेर्ने हो भने १ करोड ५३ लाख २२ हजार युनिट विद्युत उत्पादन मात्र भएको छ । त्यसको मुल्य १० करोड ७२ लाख ५४ हजार हुन्छ । यसरी बार्षिक रूपमा ८१ करोड २५ लाख ४६ हजार रुपियाँ घाटा ब्यहोर्दै आएको छ । नयाँ नयाँ विद्युत परियोजनाको कुरा चलाउने नेतृत्व पँतिmले बनेकै विद्युत परियोजनालाई सुचार ढंगले चलाउनमा सहयोग नगरिदिदा सो नोक्सानी ब्यहोर्न परेको विद्युतगृहका कर्मचारीहरू बताउछन् । विद्युत उत्पादनमा हसले नगदमा नोक्सानी हुनु स्वाभाविक हो,तर विद्युत सप्लाई दिन नसकेर त्यसले अन्य उत्पादनमा सहयोग गर्न नसकि अप्रत्यक्ष नोक्सानी पनि ब्यहोर्दै आएको देखिन्छ ।
वि.सं.२०१६ सालमा नेपाल भारतसंग भएको दुईपक्षिय गण्डक सम्झौता अनुसार निर्माण भएको गण्डक जलविद्युत केन्द्र भारतले निर्माण गरि नेपालपक्षलाई प्रदान गरेको हो । तर विद्युत केन्द्रमा पानी प्रवाहका लागि सबै नियन्त्रण भारतिय कर्मचारीको हातमा हुने भएको हुदा पानी प्रवाहका लागि नियमित र निरन्तर नेपाली पक्षबाट पहल गर्दै गर्नु पर्ने आवश्यकता छ । गण्डक ब्यारेज सञ्चालन र उपयोगिताका लागि नेपाल भारत पक्ष दुईवटा पक्ष रहेकै छ । त्यसमा पनि भारतीय पक्ष भित्रै प्रादेशिक पक्षहरूले पनि प्रभाव पार्ने गरेको हुदा जलविद्युत केन्द्र सञ्चालनमा समस्या देखिने गरेको केन्द्रका प्रशासकिय प्रमुख रघुनाथ आचार्य बताउँछन् । गण्डक सम्झौता नेपाल भारत विच भएको छ, उनी भन्छन्, तर भारत भित्र नै विहार प्रदेशले गण्डक ब्यारेज सञ्चालन गर्ने र गण्डक जलविद्युत केन्द्र भारतकै उत्तर प्रदेशलाई सिचाई गर्ने गरि गएको भारतिय मुख्य पश्चिमी नहर सिचाई प्रणालीको पानीले विद्युत केन्द्र सञ्चालन हुन्छ ।
चाहिएको बेला पर्याप्त पानी नछाड्नु र पानी आए पनि विद्युत गृह तर्फ पानी नपठाईदिनु जस्ता धेरै समस्या रहेको आचार्य बताउँछन् । १५ वटा मेगावाट क्षमता भएको उतm गृहमा ५÷५ मेगावाट विद्युत उत्पादन गर्न सक्ने तिन वटा टर्वाईन छन् । एउटा टर्वाइन चल्नका लागि ५ हजार क्यु सेक पानी आवश्यक पर्छ । ५ हजार क्युसेक भन्दा कम पानी हुने वित्तिकै टवाईन चल्नमा समस्या आउने गर्छ । त्यही भएर १८ हजार क्यु सेक क्षमताको नहर निर्माण गरिएको छ । तर भारतिय पक्ष र बेला बेलामै नेपाली पक्षकै कारण विद्युत केन्द्र प्रभावित भई विद्युत उत्पादन कम भएको उनको भनाई थियो । अहिले पनि नेपाली पक्षले डुबानको कारण देखाउदै भारतिय नहरको बाँध काटि दिएका छन् । भारतले मर्मत गर्न खोज्दा स्थानिय प्रशासनबाट सहयोग पाएको छैन् । जस्ले गर्दा हाल ७ क्युसेक पानी मात्र नहरमा बग्ने गरेको छ । जस्ले गर्दा दुई वटा टवाईन ठिक अवस्थामा भए पनि एउटा टर्वाईन मात्र चलेको छ ।
टवाईन चल्ने गरे पनि पानीको बेग कम छ । विगत साढे चार दशक देखी नहरको सिल्ट सफाई नभएका कारण पानीको प्रवेग कम छ । त्यसले एउटा टवाईन ५ मेगावाट विद्युत उत्पादन गर्नु पर्ने क्षमताको भए पनि २ दशमलव ८ मेगावाट मात्र विद्युत उत्पादन भई रहेको छ । प्रयाप्त पानी आएको भए पनि दुइटै टवाईन चलाउदा पनि ७ देखी ८ मेगावाट विद्युत उत्पादन हुन्थ्यो, विद्युत केन्द्रका इन्जिनियर भवन गुप्ता भन्छन्, कुनै पनि संरचनाको २५ बर्ष भित्र रिह्याब अर्थात पुर्ननिर्माण गर्नु पर्छ । तर यो जल विद्युत केन्द्र बनेको ४५ बर्ष वित्दा पनि पुर्ण रूपमा रिह्याब भएको छैन् । मर्मत सम्भारको भरमा मात्र चल्दै आएको छ । क्षमता अनुसारको पुरै विद्युत उत्पादनका लागि नहरमा १६ हजार क्युसेक पानी नघट्ने गरि निरन्तर बग्नु पर्छ । तर त्यो अवस्था छैन् । मानविय,प्राविधिक,प्रविधिसंग दुई देशिय समस्या भएका कारण निरन्तर पहलकदमीको आवश्यकता रहेको इन्जिनियर गुप्ता भन्छन्, त्यो पहल कदमी केन्द्रिय स्तर भन्दा जिल्ला स्तरबाटै भए पनि पुग्छ,तर त्यो पनि हुन सकेको छैन् ।
जलविद्युत केन्द्रको रिह्याब गर्नका लागि ८० करोड लागत पर्ने गरि विस्तृत परियोजना प्रतिवेदन (डिपिआर) भारतलाई पठाइएको छ । भारतीय पक्ष रिह्याब गर्नका लागि लगानी गर्न पनि तयार छन् । तर नेपाली पक्षबाटै काम गराउनुको सट्टा बजेट नै नेपाललाई उपलब्ध गराउनु पर्ने जस्ता जिकिरका कारण सो डिपिआर अलपत्र परेको छ । ८० करोड रकम लगानी नेपाल आफैले पनि गर्न सक्छ,जुन लगानी एक बर्षको विद्युत उत्पादनले फिर्ता हुन्छ । तर जलविद्युत केन्द्र प्रति नेपाली पक्षबाटै वेवास्ता गरिदा उत्पादनमा समस्या आउने गरेको छ । बार्षिक ९० करोड मूल्यको विद्युत गर्ने क्षमता भएको केन्द्रले आन्तरिक र बाह्य समस्याका कारण बढिमा १० करोडको विद्युत मात्र उत्पादन गर्न सकेको अवस्था छ । जिल्ला स्तरबाटै भारतिय कर्मचारी र ब्यारेज सचालन गर्नेसंग पहल गरिदिए पनि बार्षिक ३० देखि ४० करोडको विद्युत उत्पादन बढाउन सकिन्थ्यो । भारतले नै विद्युन गृह निर्माण गरेका कारण रिह्याब गर्न दिदा पनि केही विग्रिने अवस्था होईन् । कहीबाट सहयोग नभएको गुनासो विद्युत कर्मचारीको रहेको छ । विद्युतगृहमा ५० जना कर्मचारीको दरबन्दि रहे पनि हाल ३७ जना कर्मचारी मात्र कार्यरत छन् । त्यसले पनि काममा समस्याहरू आउने गरेको भनाई इन्जिनियर गुप्ताको थियो ।