खोज

हिन्दु संस्कारमा गरिने एउटा कर्म नाग पूजा हो । साउन महिनाको शुक्ल पञ्चमीका दिन यो पूजा सम्पन्न गरिन्छ । संसारका सबै प्राणीलाई मानिसले यो वा त्यो ढंगबाट सम्मान गर्छ । त्यसैक्रममा नाग वा सर्पको पनि पूजा गर्छ । प्रकृतिमा यसको अहम् महत्व छ भनेर पूजाको माध्यमबाट सबैमा जानकारी गराउँछ । बैज्ञानिकहरूका अनुसार सर्पले बायुमण्डलमा रहेको बिषालु हावा सेवन गर्छ र मानिस लगायतका प्राणीलाई विषाक्त हुने अवस्थाबाट जोगाउँछ । सर्प घर्षने जनावर हो । गर्मी, बर्षायाम यसको लागि उर्बरक समय हो । सन्तानोत्पादन गर्ने, आफ्नो र सन्तानको पालन पोषण गर्ने क्रममा यसले आहारको खोजी गर्छ । मानिसको सन्निकटमा पनि आइपुगेको हुन्छ । सर्प अनेक प्रजातिका हुन्छन् । कोही विषालु हुन्छन् । कोही सामान्य हुन्छन् । कोही सादा रूप र आकारका हुन्छन् कोही ठूलो, खालका रंगी बिरंगी पनि हुन्छन् । मानिसले सबै प्रजातिका सर्पहरू पहिचान गर्न सक्तैन । यसरी उसको निकटमा देखापर्ने असामान्य सर्पहरूलाई नागको संज्ञा दिने गर्दै आएको छ । नागहरू घरमा नआउन् भनेर नागहरू बस्ने खालको स्थानमा गोबरको कुण्ड बनाई दुध राखिदिने, धुवाँआउने गरी धूप बालिदिने गर्दछ । धूपको पिरो गन्धले गर्दा नागहरू स्थान छाडेर टाढा गएर बस्दछन् । आफ्नो नजिक नआउन् भनेर नै त्यो तरिका अपनाइएको हो ।
साउनको शुक्ल पञ्चमी देखि मौसममा केही परिवर्तन आउन थाल्छ । वायुमण्डलमा चीसोपन बढ्छ । शित पर्न थाल्छ । खेतमा धान फूल्न शुरु हुन्छ । बारीमा मकै खानेलायक हुन्छ । त्यो अर्थमा पनि मानिसले विभिन्न पर्बहरूको मिति तोक्ने गरेको छ । पौराणिक कालबाटै यसरी विभिन्न तिथि मितिहरूको आयोजना गरिएको थियो । त्यसको पहिलो कडी नागपञ्चमी हो । रात बिरात हिँड्दा हामीलाई नटोक्नु भनेर मानिसले सर्पलाई पूजा गरेर आफ्नो मनोभाव प्रकट गर्छ । पौराणिक समयमा मानिसले आवश्यकता जति उज्यालो सुमर्न पाउँथेन । टर्च लाइटहरूको उत्पत्ति भएको थिएन । सल्लाको दियालोको उज्यालो बाल्नुपथ्र्यो । मट्टीतेलको अभाव थियो । दिनमा सूर्य र रातमा चन्द्रमाको प्रकाश नै उज्यालोको सहारा थियो । यस्तोबेला शत्रुवर्गका किट पतंगहरूसँग पनि क्षमा मागेर गुजारा चलाउनु पर्ने बाध्यता थियो । नागपञ्चमीमा जुन पूजा गर्ने चलन बसालियो त्यो एकखालको क्षमा याचना नै थियो । सर्पले टोकिहाल्यो भने पनि क्षमा याचना त गरिएको हो, तर, कमी कमजोरी भएछ भनेर मानिसले आफ्नो चित्त बुझाएका हुन्थे । अहिलेजस्तो एण्टीस्नेक भ्याक्सिन बनेको थिएन ।
नागलाई पूज्ने अर्को कारण पनि छ । त्यो भनेको शक्तिको पूजा हो । पौराणिक कालमा विभिन्न ठाउँलाई लोकको रूपमा विभाजन गरिएको थियो । इन्द्र नामका राजा बस्ने इन्द्रलोक, त्यसै गरेर विष्णुलोक, शिबलोक, ब्रह्मलोक, यमलोक आदि एकखालका राज्यहरू विभाजन गरिएका थिए । तिनैमध्येको एउटा नागलोक पनि हो । नागलोकमा राज्य गर्नेले नाग वा सर्पलाई आफ्नो राज्यको प्रतीक वा झण्डा चिन्ह कायम गरेका थिए । जसलाई हामीले राष्ट्रिय झण्डा पनि भन्ने गर्छौँ । नागलोकमा बस्ने राजा शक्तिशाली भएपछि राज्य बिस्तार गर्ने क्रममा अन्य राज्यमा आक्रमण गर्न थाले । कैयौँ बस्तीहरूमा जित हासिल पनि गरे । त्योबेला उनीहरूले पराजितहरूलाई अब देखि हाम्रो प्रतीक नै तिमीहरूको पनि प्रतीक कायम हुन्छ, यसलाई ढोकामाथि सबैले टाँग्नुपर्छ भनेर आफ्नो झण्डा टाँग्न लगाए । त्यो नागपञ्चमीको दिन परेको थियो । यसरी हेर्दा तत्कालीन अवस्थाको नागलोकको झण्डा हामीले टाँग्दै आउने क्रममा नागपञ्चमी मनाउन थालिएको हो भन्ने पनि बुझ्नु पर्ने हुन्छ । यद्यपि यी सबैका पछाडि पर्याप्त ऐतिहासिक कारणहरू भने छैनन् । तर, एउटा सत्य के हो भने मानिसले हरेक जीबलाई मित्र शक्तिको रूपमा मान्दै आएको छ । काग, कुकुर, गाई, गोरु, सर्प, बराह, मेष, बृष, कर्कट, सिंह सबैलाई मानिसले सहयोगीको रूपमा लिने गरेको छ । प्रकृतिका हरेक उत्पादनहरू यो वा त्यो रूपमा सहयोगी सिद्ध हुन्छन् र तिनको जगेर्ना गर्नुपर्छ, संरक्षण गर्नुपर्छ भन्ने मान्यता राख्दै आएको छ ।