खोज

आजकल अनलाइन वेविनारको बाढी आएसँगै धेरै गलत तथ्यहरूको सम्प्रेषण भैरहेको छ । वरिष्ठ प्राध्यापकहरू र विभिन्न विषयका विज्ञ भनेर तामझामकासाथ विज्ञापनसहित आमन्त्रण गरिएका वक्ताहरूसमेतबाट पटकपटक भ्रामक विचार अभिब्यक्ति भएका छन् । केही हप्ता अगाडि भएको एउटा अन्तर्राष्ट्रिय विद्युतीय गोष्ठीमा एकजना प्राध्यापक र जिम्मेवार पदीय हैसियतमा भएको वक्ताले विषयवस्तु प्रस्तुत गरिसकेपछि श्रोताबाट नेपालको विद्यालयीय पुस्तकहरूको गुणस्तरका सम्बन्धमा जिज्ञासा राखियोः मैले विद्यालय तहका पाठ्यपुस्तक खासै हेरेको त छैन । तर पुस्तक आकर्षक र रंगीन हुनुपर्छ । उहाँको जवाफ यही थियो ।

ती प्रश्नकर्ता र प्रस्तोता दुवै नेपालको विद्यालय तहका पुस्तक आजकल नहेरेका व्यक्तिहरू रहेछन् । किनभने अहिले सरकारी पुस्तकहरूसमेत कक्षा ८ सम्म रंगीन छापिएको छ भन्ने ती दुवैले उच्चारण गरेनन् । पठन सामग्रीसम्बन्धि मुख्य विषयवस्तु तोकिएको गोष्ठिका प्रस्तोताको यो अल्पज्ञान संयोग मात्र होइन, प्रतिनिधिमुलक उदाहरण हो । कुनैपनि व्यक्ति सर्वज्ञानी हँुदैन । तर आफुलाई सहज जानकारी नभएको क्षेत्रमा विज्ञ बनेर प्रस्तुति दिने र यसप्रकारका सतही विचार भएका मानिसहरूलाई विज्ञका रूपमा मञ्च दिने दुवै प्रवृत्तिले अहिले बौद्धिक प्रदुषण बढाएको छ । यसका साथै आफुबाहेक अन्यले पनि कुनै किसिमको कार्य गरेको होला भन्ने नठान्ने र बासी मनोदशासहितका रुढ मान्यताको आधारमा बोलिदिने प्रवृत्तिको पराकाष्ठा बढेको छ ।

आजकल विद्वानहरू बोल्ने क्रममा धेरै चिप्लिएका छन् । जनजीवन सामान्य रहेका अवस्थामा शहरतिर आयोजित हरेक औपचारिक कार्यक्रममा ठूला दलका सिमित व्यक्ति र साना दलका एउटै व्यक्ति प्रायः सबै कार्यक्रमका वक्ता हुने गर्दथे । उनीहरूले मन्तव्यको शुरूमै भन्ने गर्दथेः म यो विषयको जानकार त होइन, बोलाउनु भयो । बोल्न पनि दिनु भयो । केही त बोल्नुप¥यो . . . । यस विषयमा धरै कुरा गर्दिन । अब म समसामयिक विषयमा हाम्रो पार्टीको तर्फबाट मेरा कुरा राख्न चाहन्छु ।

अहिले चलिरेहका विद्युतीय कार्यक्रमका विज्ञहरू पनि यही अवस्थामा छन् । अर्थात् आफुलाई जानकारी नै नभएको विषयवस्तुको वक्ता बन्नुपर्ने वाध्यता वा रहर बनेको छ । केही दिन अगाडि एउटा प्यानल छलफलमा शिक्षकको पेशागत विकाससम्बन्धि जिज्ञासा राखियो । विद्वान् प्यानलिष्टले भननुभयोः मलाई शिक्षकको पेशागत विकाससम्बन्धि सरकारको नीतिगत व्यवस्था थाहा छैन । तर एउटा शोधपत्र निर्देशन गर्ने क्रममा शिक्षकहरू बढुवाका लागि टिपिडि तालिम लिन्छन् भन्ने बुझेको छु ।

त्यस कार्यक्रममा आमन्त्रित चारजना वक्तामध्ये तीनजना प्राध्यापक, दुईजना विद्यावारिधि र एकजना अन्तर्राष्ट्रिय प्रशिक्षक हुनुहुन्थ्यो । तर, कुनैपनि वक्ताले शिक्षकको पेशागत विकास एउटा शैक्षिक विधा भएको र सरकारले सञ्चालन गरेको टिपिडि कार्यक्रम एक प्रकारको सहयोगी कार्यक्रम भएको फरक छुट्टाउनु भएन । सरकारबाट सञ्चालित टिपिडि तालिमबाहेक पेशागत विकासका अन्य विधिका बारेमा पनि चर्चा गर्नु भएन । यसैगरी बढुवाका लागि शिक्षकले तालिम लिन्छन् भन्ने सडक हल्लालाई प्रा.डा.हरूले प्रचार गरेको सुन्नुपर्दा ग्लानि महशुस भयो । शिक्षकको बढुवा प्रयोजनका लागि टिपिडि तालिमको अङ्कभार तीन पूर्णाङ्क मात्र छ र ९७ अङ्कका अन्य आधारहरू छन् । यो कानूनी व्यवस्थाको जानकारी विना गरिएको टिप्पणिको कुनै महत्व हुनु हँुदैन ।

यी र यस्ता आधारहीन टिप्पणि गरेर विद्वान्हरूले आफ्नो कद घटाएका छन् । यतिमात्रले पुगेन । कार्यक्रम सहजकर्ताले ती महाशयहरूका जीवन जर्नल बताउन लगाउनु भयो । झूट प्रचारकहरूका जीवनगाथा सुनेर के बुद्धि बढ्ने हो ? तर पनि आदर्श श्रोताको अभिनय गर्दै गर्दा अर्का प्राडा छिर्नुभयो । तीन बजेदेखि पाँच बजेसम्म तय गरिएको कार्यक्रममा पौने छ बजेमात्र उहाँ प्यानलिस्टका रुपमा गोष्ठिमा प्रवेश गर्नुभयो । जीवन बृतान्त गर्ने अवसर उहाँलाई पनि प्राप्त भयो । उहाँले अति व्यवस्तताको कारण कार्यक्रममा समयमै उपस्थित हुन नसकेको लाचारी व्यक्त गर्दै हुनुहुन्थ्यो । मैले अर्का निवृत्त प्राध्यापकलाई सम्झिएँ । उहाँ औपचारिक कार्यक्रम शुरू भएपछि प्रवेश गर्नुहुन्छ । बीचमै भाषण गर्ने अनुमति माग्नुहुन्छ । अति व्यवस्तताको कारणले सबैका कुरा सुन्न पाइन भन्दै उठ्नुहुन्छ र एकान्तमा तास खेलेर बस्नुहुन्छ ।

अहिले धेरै क्षेत्रमा चम्चाहरूको होहल्लाका कारण तिनीहरूका संरक्षक नै अप्ठेरोमा परेको अवस्था छ । आयोजकहरूसमेतले ठूला मान्छेको फोटो फेसबुकमा राखेर वैतरणि तर्ने प्रयास गरेको देखिन्छ । केही आयोजकको सांगठनिक वा शैक्षिक वा पेशागत झमेलाबाट पार पाउनका लागि मिलाइएको तारतम्य पनि हुन सक्छ भन्ने शंका बढ्न लागेको छ । जिल्ला वा प्रदेशबाट आयोजित कार्यक्रममा तिनीहरूको केन्द्रीय माऊ संस्थाका अधिकांश व्यक्तिलाई अतिथि वा प्रस्तोता बनाउन किन प¥यो ? विषयवस्तु सम्बन्धि विज्ञ नभएर हो कि ?

सम्बन्धित विज्ञको कुरा सुन्न ती वरिष्ठ बुद्धिजिवीहरूलाई केको लाज ? कहिलेकाहीँ मिडियाका हेडलाइनजस्ता भएका छन् विद्युतीय गोष्ठिहरू । प्रचारात्मक व्यानरमा स्वदेशी, विदेशी र आकर्षक प्रोफाइल भएका व्यक्तिहरू देखाइन्छ । विषयवस्तु पनि आकर्षक शव्दमा निर्माण गरिएको हुन्छ । तर जब प्रस्तुति शुरू हुन्छ श्रोताले आफु ठगिएको महशुस गर्दछ । हाम्रा बाजेले घ्यु खाएका थिए भनेर नहुने रहेछ । सोह्र वर्षे उमेरैमा मै पनि झिल्के हुँदो हुँ भनेर के गर्नु ? तरबारमा खिया लागेपछि भाँचिनु स्वाभाविक हो । जतिसुकै धारिलो बञ्चरो पनि केही घण्टा दाउरा चिरेपछि उध्याउनु आवश्यक पर्दछ । एउटा दाउरेले बुझेको कुरो विद्वान्हरूले नबुझेको देख्दा लाज लाग्छ । किन पढेकाहरूले पढ्न छाडे ? जसरी एउटा राजा भारदारका लहैलहैमा नाङ्गै शहर घुमेका थिए र उनलाई एउटा वालकले आँखा खोलिदिएको थियो, यी विद्वान्हरूलाई पनि आँखा खोलिदिने हिम्मतवालाको आवश्यकता छ ।

अहिले शिक्षक, प्राध्यापकहरूका लागि केही चुनौतीहरू थपिएका छन् । परिवर्तित र नयाँ नयाँ ज्ञानको अध्यावधिक हुनु मुख्य चुनौती बनेको छ । एकातिर प्रविधिको प्रयोगले गर्दा फरक फरक प्रकारका ज्ञान फैलिएका छन् भने अर्कोतिर कार्यव्यवस्तता वा विभिन्न प्रकारका कार्यहरूमा सहभागिताका कारण तयारी गर्ने, अध्ययन गर्ने र गहिराइमा पुग्ने फुर्सद छैन । यसका साथै कतिपय मानिसहरूमा नो भन्ने प्रवृत्ति देखिँदैन । मैले जान्दिन, सक्दिन वा समय छैन भन्यो भने पछाडि परिन्छ कि वा फेरि खोज्दैन कि भन्ने डर छ । तर अचम्म लाग्छ मैले गरेको लापरवाही वा गलत कार्यको चेतना अन्यलाई हुन्छ र त्यो झन् ठूलो खतरापूर्ण हुन्छ भन्ने विश्लेषण गरिएको छैन ।

आजकल अनलाइन गोष्ठिमा देखिएको अर्को समस्या विषयवस्तुको विविधिकरणको अभाव हो । ट्रेड युनियनवालाहरूसमेत परिवर्तन भैसके र फरक फरक विषयवस्तु प्रस्तुतिका लागि साधारण शिक्षकहरूसमेतलाई प्रोत्साहित गरिरहेका छन् । शिक्षक संगठनको सुक्ष्म शिक्षण कार्यक्रममा प्रारम्भिक बाल कक्षा शिक्षकहरूसमेतले नवीन विधि प्रविधिको प्रयोग गरेर शिक्षण गरिरहेका छन् । तर, राष्ट्रिय अन्तर्राष्ट्रिय शैक्षिक संस्थाका वरिष्ठ व्यक्तिहरू, विद्वान प्राध्यापकहरूले एउटै विषयवस्तु उही श्रोतालाई पटक पटक सुनाइरहेको देखिन्छ । यस प्रकारको बौद्धिक कमजोरीका कारण हाम्रा आदरणीय गुरुहरूको पेशागत कद घटेको देखिन्छ । तसर्थ कुनै पनि प्राज्ञिक कार्यक्रममा विषयवस्तुको अध्ययन, तयारी र विज्ञ विचारको आधारमा मात्र प्रस्तोता बन्ने वानी बसाल्नु पर्दछ । अन्यथा मञ्च पाएको बेला श्रोताको अपमान गर्नेहरूले श्रोताको सधैं सम्मान पाउने अपेक्षा गर्नु अस्वाभाविक हुन्छ ।