खोज

जीवन एक रथ हो भन्छन् । पुरुष र महिला सोही रथका दुई पाङ्ग्रा रे । रथ कति ठाउँमा बिग्रन्छ, कति दुरी यात्रा तय गर्छ कति पटक दुर्घटनामा पर्छ, कहाँ गएर रोकिन्छ, अनि कहिले चल्नै नसक्ने भएर लिलाममा जान्छ ? यी सब कुराहरुको पूर्वानुमान कसैलाई हुँदैन । मानव जातिले पनि सोही नियती भोग्नुपर्छ । भर्खर हेलो, हाय गरेको व्यक्ति क्षणभरमै अस्ताउन सक्छ । अनित्य जीवनको भर छैन । यो महत्वपूर्ण जीवन केही निहुमा रथ बिग्रेजस्तो गरी सदाकालागि थन्किन्छ । यो प्राकृतिक प्रकृया हो । जीवन रहँदासम्म मानिसले बिभिन्न वाधा अड्चनसँग सिँघौरी खेल्छ । राम्रा, नराम्रा दिनहरु ब्यहोर्छ । अन्त्यमात सबैको बाटो उही नै हो । तथापि केही जीवनका अन्त्यहरु सारै पीडादायी हुँदारहेछन् जो रुकुममा हुनपुग्यो ।

यस्तै जीवन लिइर एक्काइस वर्ष पहिले जाजरकोटमा नवराज वि.क.को जन्म भयो । कति सुन्दर नाम । नवराज । अनि कति सुन्दर थर विश्वकर्मा । कतिपयले इष्र्या गर्न योग्य नाम र थरसमेत । टिनएज कटेर भर्खर युवामा प्रवेश गर्दै गरेको कल्कलाउँदो केटा । उनले जीवनमा धेरै कुरा गर्न बाँकी नै थियो । तर पूर्णविराम लाग्नपुग्यो । नवराज र अन्य पाँचजनाको जीवनको रथ अनायास यसरी अन्त्य हुन्छ भनेर सायद सृष्टिकर्ताले समेत आँकलन गर्न सकेका थिएनन् होला । हामी मानवले त यस्तो सारै अस्वाभाविक जीवनको अन्त्य कल्पना समेत गर्न सक्ने सवाल भएन । पहिलो सुनाइमा उनीहरुको सामुहिक मृत्यु पत्यार लाग्दो छैन । तथापि त्यो कटु सत्य नै थियो ।

नवराजको गल्ति चाहीँ के थियो ? के मानिस हुनु, दलित हुनु उसको गल्ति हो ? मानिस भएर जन्म लिएपछि माया, प्रेम, विवाहजस्ता सामाजिक कुराहरुमा जो कोही पनि सहभागी हुन्छ । नवराजले पनि आफूभन्दा केही सानो उमेरकी केटीसँग प्रेम गर्यो । केटीले पनि उसलाई प्रेम गरिन् । उनीहरुको प्रेमले सामाजिक कुरीति सिर्जना गरेको पनि थिएन । संविधान, कानुन मिचिएको पनि थिएन । विवाह गर्ने उमेर भएपश्चात सायद उनीहरु विहे पनि गर्थे होला । चाहना नभए बिहे नगर्न पनि सक्थे । तथापि त्यो दिन आउन सकेन । त्यो दिन आउनु पहिलै नवराज सँगै आएका अन्य छ जनालेसमेत उसको मायाको नाममाजीवनको आहुति दिनुपर्यो । बिना कुनै कारण अकल्पनीय, दर्दनाक मृत्युको सामना गर्नुपर्यो ।

घटना भएको ०७७ जेठ दश गते साँझ थियो । त्यो दिन ती नौजवान केटाहरुको लागि काल बनेर आयो । भिडन्त नै हुने छनक पाएको भए सायद उनीहरु सोही तरिकाले सुसज्जित भएर आउँथे होला । वा नआउँथे होला । उनीहरुलाई जीवनको पाना सकिएको आभास भएको भए मर्न त्यहाँ किमार्थ आउने थिएनन् । आएकै भएपनि जीवन जोगाएर फर्कन सक्ने गरी आउँथे । भाग्ने सम्म भए पनि तयारी गरेर आउँथे । एकै छिवलका नवराजहरु अन्यथा केही नसोचेर दामलको पे्रमिकालाई भेट्न आए । आएर पनि उनीहरु कसैमाथि जाई लागेका रहेनछन् । वातावरण प्रतिकुल हुने छनक पाएपछि फर्केर लुरुलुरु आफ्नो बाटो लागेछन् । तर उनीहरुमध्ये छ जनाको घर पुग्ने पाइलामा पूर्णविराम लाग्यो । उनीहरुको जीवन लिला सकियो । त्यो दिनको यात्रा मृत्युञ्जय बन्न पुग्यो ।

नवराजले प्रेमको नाममा आत्मदाह गरेको हैन । उसले जीवनसँग हार खाएर आत्महत्या गरेको पनिहैन । उ मायाको खातिर भेरीमा हेलीएको हैन । उस्ले फिल्मी शैलीअपनायको पनि हैन । उ त मायाको खातिर बाँच्न चाहन्थ्यो । अन्तिम समयसम्म । बाँच्न धेरै नै कोशिस गर्यो । मर्ने नै सोच भएकोले मलामी साथमा लिएर जाँदैन । नदिमा हामफालेर मर्न उन्नाइसजना साक्षि चाहिँदैनन् । मानौं कि एकछिन एउटा बहुलायो भने पनि अरु थप पाँचजना उसको साथमा कहिल्यै जानाजान मृत्यु अँगाल्दैनन् । यसबाट उ मर्न हैन बाँच्न चाहन्थ्यो । तथापि बाँच्न सक्ने चाहनालाई निमोठियो ।

उ जातिवादी पनि हैन । जातीय छुवाछुतको त उसले अन्त्य गर्न लागिपरेको थियो । जातीय छुवाछुतलाई प्रश्रय दिने त यो समाज हो । यो समाजको मृत परम्परा हो । समाजका अझ जानेबुझेका वर्ग हुन् । जातिवादी त उसलाई मृत्युमा धकेल्नेहरु हुन् । उ त अन्तिम प्राणवायु जाँदासम्म पनि जातीय छुवाछुत विरुद्ध संघर्षरत थियो । उ त जातीयताको वकालत गर्नेहरुको मुकुण्डो उदाङ्गो पार्नेतर्फ उन्मुख थियो । उ त यस समाजको कथित अन्ध परम्पराको विरुद्ध जुध्न भिड्न तयार थियो । उ समाजलाई अग्रगमनतिर लैजानु पर्छ भन्ने पक्षमा थियो । संविधान, कानुन, मानवअधिकार, राष्ट्रिय÷अन्तर्राष्ट्रिय मानवीय मुल्य, मान्यताको रक्षाको लागि संघर्षरत थियो । त्यसैले नवराज समाज परिवर्तनको प्रतिनिधिमुलक पात्र थियो ।

यस घटनाबाट एउटा गम्भीर प्रश्न उठेको छ । कहिलेसम्म अधिकारहरु बाउन्स चेकका रुपमा दिइरहने ?आजको समुन्नत समाजमा कलिला नवराजहरुले जातका नाममाजीवनको वली चढ्नु पर्ने हो भने हिजोका समानताका आन्दोलनहरु केकालागि थिए ? अझ माओवादी जनयुद्धको केन्द्र रुकुममा नै यस प्रकारको घटना घट्नु सारै पीडादायी मात्र हैन लज्जास्पद विषय हो । सयौँ वर्षदेखिको यहि उत्पीडनको अन्त्य गर्न कैयन् शहादत भए । के त्यो कुर्वानी नवराजहरुको जातियताका नाममा देह लिला लिनको लागि हो ? के हिजोका आन्दोलनहरुको यहि दिशानिर्देश थियो ?

लिखतहरुको कसलाई वास्ता ? संविधानको धारा २४ (३) मा उत्पत्ति, जात, जाति वा शारीरिक अवस्थाको आधारमा कुनै व्यक्ति वा समुदायलाई उच्च वा नीच दर्शाउने, जात, जाति वा छुवाछुतको आधारमा सामाजिक भेदभाव वा जातीय विभेदलाई गम्भीर सामाजिक अपराधका रूपमा दण्डनीय हुने कुरा प्रष्ट लेखिएको छ । त्यसैगरी धारा २५६ मा जातीय छुवाछुत, उत्पीडन र विभेदको अन्त्य गरी दलित उत्थान र विकासका लागि राष्ट्रिय दलित आयोगको गठन गर्ने संवैधानिक व्यवस्था छ । खै संवैधानिक व्यवस्थाको व्यवहारीक प्रयोग ? खै आयोगको क्रियाशिलता ? उद्धेश्य च्यूत भई पदकालागिमात्र मरिहत्ते गर्ने हो भने यस्ता आयोगहरु तुरुन्त खारेजी गरनिुपर्छ । बरु त्यसबाट देशको ढुकुटी बच्न जान्छ ।

यहाँनिर अमेरिकामा अहिले चर्चामा रहेको भएको घटना जोड्नु सान्दर्भिक लाग्यो । त्यहाँको प्रहरीले घाँटी थिचेर हत्या गरिएको जर्ज फ्लोयडले जसरी अन्तिम बेलासम्म म मर्न लागेँ, सास फेर्न सकिन भन्दै जीवनको भिख मागिरहेको थियो सायद नवराजको नियती पनि त्यही भएहोला । त्यहाँ सेता प्रहरीले काला जर्ज फ्लोयडको कुरा सुन्ने सवाल भएन । यहाँ जातियताका ठेकेदारहरुले नवराजको पुकार सुनेनन् । आज जर्ज फ्लोयडको हत्याले अमेरीका जलेको छ । नवराजलगायत छ जनालाई न्याय दिनु केवल व्यक्ति अपराधीलाई मात्र नभएर जातिय विभेदकारी विरुद्धलाई समेत दण्डीत गर्नु हो ।

तर यहाँ न्याय मर्नु भएन । यदि उनीहरुले न्याय पाएनन् भने हाम्रो समाजवादी सरकारको असली रुप जनताले देख्नेछन् । त्यतिमात्र हैन अमेरीकामा झै यहाँ आन्दोलनको उद्घोष नहोला भन्न सकिन्न । अनायास भेरीमा सकिएको नवराजलगायत अन्य छ जनाको आत्माले तब शान्ति पाउने छ जब पीडकहरुले सजाय पाउने छन् । आशा गरौँ न्याय मर्ने छैन । र अब आउने समयमा नवराजलगायतले छुवाछुत विरुद्ध गरेको कुर्बानीको समाजले उच्च मुल्याङ्कन गर्नेछ ।