खोज

रितेश पन्थी
एउटा उक्ति प्रचलित छः कानूनको अनभिज्ञता क्षम्य हुँदैन । यसको अर्थ हो कानून सबैले जानेको हुनुपर्छ, कानून जानेको छैन भनेर कसैले उन्मुक्ती पाउन सक्दैन । नियमै थाहा थिएन भन्दैमा गल्ती गर्ने कोहि फुत्किन पाउँदैन । जसरी यो आगो हो भन्ने थाहा नपाए पनि त्यो छुनेलाई आगोले नपोली छाड्दैन । कानून पनि त्यही आगोजस्तै हो । जसको पोल्ने क्षमता तपाईंलाई थाहा नभए पनि वा भए पनि उत्तिकै कायमै रहन्छ । जस्तै कुनै बिदेशी नागरिकले नेपालमा आएर कसैको हत्या गर्यो भने त्यो बिदेशी नागरिक पनि सजायको दायरमा पर्छ । किनभने मान्छे मारेमा सजाय नहुने कानून भएको देश छैन । उसले कानून जानेको छैन भन्दै माफ वा छुट दिन मिल्दैन । दिइहाल्यो भने अरूले पनि तेस्तै गर्दा समाजमा अनियमितता र अस्थिरता उत्पन्न हुन्छ । तर, समस्या के भने सबैलाई कानूनको ज्ञान हँुदैन । किनभने यो सामन्य अध्ययनले जानिने कुरा पनि होइन ।
मान्छेको सभ्यताले फड्को मार्दै जाँदा यस्ता मनमुटाब, झैझगडा र अपराधिक क्रियाकलाप हँुदा के गर्ने भनेर नियम बनाए, कानून भनेको त्यही नियम हो । यो पढेपछि मानिस कानूनको ज्ञाता हुन्छ र अरूलाइ पर्दा के गर्ने भनेर सल्लाह दिन सक्छ । यसरी सल्लाह दिनु उसको पेशा हो । किनभने यहि गरेबापत उसले शुल्क पाउँछ । कानूनका यस्ता पेशा व्यबसायीलाई अधिबक्ता, न्यायाधिबक्ता र न्यायाधीश भनिन्छ । त्यस्तै कानून बनाउने र कार्यान्वयन गर्ने प्रशासनिक तहका जानकारहरू पनि हुन्छन् । तिनलाई चाहिँ कानूनका अधिकारी भन्नु युक्तिसंगत हुन्छ । त्यसै पनि यी कानूनका विशेषज्ञ र ज्ञाता अड्डा अदालत, महान्यायाधिबक्ताको कार्यलय तथा कानून मन्त्रालयजस्ता निकायमा खपत हुँदै आएको थियो । संघीयता र त्यसपछिको ३ तहका सरकार गठन भएपछिको संघीय नेपालमा झनै यस्तो जनशक्तिको व्यापक आबश्यकता भएको छ ।
अब देशलाई धेरै मात्रामा कानून जानेकाहरूको खाँचो परेको छ । किनभने हामीसँग तीन तहका गरि ७ सय ६१ सरकार छन् । प्रदेशको कानून मन्त्रालय लगायतका अन्य मन्त्रालयमा समेत कानूनको जानकार चाहिन्छ । जुन बिज्ञान र व्यबस्थापन पढ्नेले गर्न सम्भव छैन । कानून पढ्नेले नै गर्न सक्छ । त्यसैले सबैमा कानून जानेका र बुझेका मानिसको ठूलो आबश्यकता छ । यो आबश्यकता पूरा गर्न विद्यार्थीले कानून पढी दक्ष जनशक्तिको रूपमा आफुलाई बिकास गर्नुपर्ने देखिन्छ । बिगतमा त्रिभुवन विश्वबिद्यालय अन्तर्गतको नेपाल ल क्याम्पसमा मात्रै कानून बिषय पढाइ हुन्थ्यो । अहिले भने त्यो अबस्था छैन । विद्यार्र्थीको चाप बढी भएकोले काठमाडौं बिश्वबिद्यालय, मध्यपश्चिम बिश्वबिद्यालय र अन्य बिश्वबिद्यालय अन्तर्गतका कलेजमा पनि पढाइन थालिएको छ । नयाँ पुस्तामा कानून शिक्षाप्रतिको झुकाव बढेकै हुनाले कानून पढाउने शिक्षण संस्थाहरू पनि बढेका हुन् ।
अहिले ल कलेजमा मात्र एल.एल.बी. तर्फ १२,००० जति विद्यार्र्थी भर्ना भएका छन् । यो आबश्यकभन्दा बढी भए पनि कानूनमा आकर्षण बढी भएरै भएको हो । व्याचलरको बी.ए.एल.एल.बी. तर्फ पनि त्यस्तै हजाराँै विद्यार्र्थीको आकर्षण छ, तर सिट सिमित छ । कानून समाज परिवर्तनका ठूलो माध्यम भएकाले यसको पालना गराउने काममा आफू लागि पर्ने कुरा कानून पढिरहेका अरू विद्यार्र्थीले पनि गरे । हुन पनि हो, नियम कानूनको पालना भएको समाजमा शान्ति र समृद्धिको बाटो खुल्छ । कानूनको कडा रूपले पालना हुने देश विकसित भएका छन् । यो नभएको देशमा र समाजमा अराजकता र जंगली राजले ठाउँ लिन्छ । यसो हुन नदिन कानूनी शिक्षा प्रचार गर्नु र यसको दक्ष जनशक्तिको उत्पादन गर्नु निकै जरुरी छ । कानून पढेका विद्यार्र्थीलाई धेरै अबसर पनि छ ।
संविधानको धारा २१७ को उपधारा १ अनुसार ‘कानून बमोजिम आफ्नो अधिकार क्षेत्र भित्रका विवाद निरूपण गर्न गाउँपालिका वा नगरपालिकाले प्रत्येक गाउँपालिकामा उपाध्यक्षको संयोजकत्वमा र प्रत्येक नगरपालिकामा उपप्रमुखको संयोजकत्वमा तीन सदस्यीय एक न्यायिक समिती रहनेछ’ भनी लेखिएको छ । यसको आधारमा हेर्दा प्रत्येक स्थानीय तहमा ३ जना कानून अधिकृत चाहिन्छ । अदालतहरूले पनि निकै ठूलो मात्रामा जनशक्तिको माग गर्छ । त्यसैले कानून पढेका र पढिरहेका विद्यार्थी पछि खाली बस्नुपर्छ कि भनेर चिन्तित हुनु पर्दैन ।
कतिपयले कानून पढेर वकिल मात्र भइन्छ भन्ने गरेको सुनिन्छ । तर, कानून पढेर राजनीतिज्ञ, बिश्लेषक, संविधानबिद्, कानूनबिद्, शिक्षक, प्राध्यापक, मन्त्रालय र कार्यलयका कर्मचारी, सल्लाहकार, पत्रकार, लेखक, परिबिक्षाधीन अधिकृत, सांसदको सहयोगी, राजनीतिक सल्लाहकार, अध्यागमन प्रशासक र अन्य थुप्रै पदमा रही कार्य गर्न सकिन्छ । त्यसैले यसको क्षेत्र व्यापक छ ।
कानून आफैमा एक सामाजिक शास्त्र हो । यसको बेग्लै इतिहास, दर्शन र क्षेत्र छ । त्यसैले यसको अध्ययन र महŒव पनि बेग्लै छ । त्यसै हुनाले कानून पढे लेखेको जनशक्ति जुनसुकै समाजलाई जहिल्यै पनि चाहिन्छ । किनभने समाजमा झगडा, मनमुटाव र कलह सधैँ भइरहन्छ । अपराध नभएको कुनै समाज र कुनै समय कहिल्यै भएन, हँुदैन पनि ।à (लेखकः कानूनको विद्यार्र्थी हुन्)
riteshpanthi478@gmail.com