खोज

लोपोन्मुख वन्यजन्तुको संरक्षणदेखि यातायातको साधनका रूपमा समेत प्रयोग गरिने भएकाले हात्तीको महत्व र यसको अस्तित्व रक्षा पछिल्लोसमय पेचिलो बन्दै गएको छ । विश्व हात्ती दिवस सोमबार मनाउँदै गर्दा नेपालमा हात्तीको संरक्षणको बिषय मुद्दाकैरूपमा गहनरूपमा उठान हुन सकेको छैन । हात्तीको उपयोग अहिलेपनि नेपालका केही दुर्गम बस्तीमा यातायातका लागि प्रयोग गर्न र बिरामीको उपचार गर्ने साधनका रूपमा प्रयोग हुने गरेको छ । संगै यसले मानव जीवनमा पु¥याउने हानी र जोखिम पनि उत्तिकै छ । पछिल्लोसमय हात्तीको संरक्षण नै प्रमुख चुनौतिका रूपमा देखापरेको छ । ठूलो शरीर र ठूलो क्षेत्र बासस्थानका लागि आवश्यक पर्ने भएकाले जंगल मासिँदै जानु पनि हात्तीका लागि चुनौती थपिएको छ । हात्तीको बासस्थान नै मासिन थालेपछि उनीहरूमाथि चुनौती थपिएको स्वाभाविक हो । अहिले मानवको चाप वृद्धि, विकासको पूर्वाधार बढ्दो लगायतका कारणले जंगल विनास हुँदै जानु र बासस्थानमाथिको अतिक्रमणले हात्ती जोगाउन समस्या उत्पन्न भएको छ । त्यसो त हात्तीमात्र होइन जंगली जनावरको बासस्थानमाथि हरेक वर्ष चुनौती थपिँदै गएको छ । हात्ती पाल्नपनि धेरै खर्च लाग्ने भएकोले संरक्षणमा अर्को चुनौति छ । हात्ती दिवस मनाउँदै गर्दा विगतको इतिहास हेर्ने हो भने नेपालमा मानव र हात्तीबीच त्यति राम्रो सम्वन्ध छैन । निकुञ्ज किनारका बस्तीमा अहिलेपनि हात्ती आतंक छ ।

निकुञ्ज वरपरका बासिन्दा प्रत्येक बर्ष हात्तीको उपद्रवबाट आजित भएका छन । एक तथ्याँक अनुसार नेपालमा बितेको दुई दशकमा २८० जनाको ज्यान हात्तीले लिइसकेको छ । यस हिसाबले भन्ने हो भने मानव र हात्तीबीचको द्वन्द्व नेपालमा धेरै ठूलो छ । पछिल्लोसमय जंगली जनावर हात्ती मानवका लागि समस्या बनिरहँदा प्रकृतिका लागि यो अपरिहार्य जस्तै वनेको छ । अवका दिनमा मानव र हात्तीबीचको द्वन्द्व कम गर्ने र हात्तीको बासस्थानको संरक्षणको प्रयास गर्नु जरुरी छ । विश्वमा वन जंगलको बिनास भैरहँदा यसको बासस्थान पनि संकटमा पर्दै आएको छ । नेपालमा हात्तीको दिगो व्यवस्थापन नभएकै कारण मानव र हात्तीवीच द्वन्द्व बढेकोले अवका दिनमा बासस्थान संरक्षणमा ध्यान दिनु जरूरी छ ।

मानव र हात्तीबीचको द्वन्द्व कम गर्ने हो भने अव हात्ती करिडोर निर्माण तथा हात्तीको पुरानो जैविक बाटोको पहिचान गरेर नयाँ शिराबाट यसको संरक्षण गर्नु आवश्यक छ । पछिल्लोसमय हात्तीलाई जोखिमको रूपमामात्रै नहेरी पर्यापर्यटनको विकासमा यसको संरक्षण गर्न सकियो भने त्यो लाभदायी हुन सक्छ । तसर्थ अबको दिनमा हात्तीलाई पर्यटनसँग जोडेर संरक्षणमा जोड दिनु जरुरी छ । हात्तीहरू परम्परागत रूपमा हिँड्ने जंगल क्षेत्रहरू मानव बस्ती र कृषि क्षेत्रहरूमा परिणत हुँदा हात्तीहरूको नियमित आवागमनमा अवरोध पुगेकोले पनि मानव हात्ती द्वन्द्वका घटनामा वृद्धि भएको छ । हात्तीको आनबानीको बिषयमा जानकार भएर होसियारी अपनाउने हो भने क्षति न्यूनीकरण गर्न सकिन्छ । समुदायले हात्तीप्रति राख्ने धारणा परिवर्तन गराउने, हात्तीप्रति गर्नुपर्ने जिम्मेवार व्यवहारबारे समुदायमा छलफल चलाउने, हात्तीबाट हुने बालीनाली वा सम्पत्तिको क्षति जोगाउन लाग्दा आफ्नो ज्यानलाई खतरा हुनसक्ने क्रियाकलाप रोक्ने कार्यमा केन्द्रित भएर लाग्नेतर्फ पहल गर्नु जरूरी छ । नेपालको पूर्वी क्षेत्र झापामा हात्तीले ठूलो क्षति पु¥याउन थालेपछि हात्ती नष्ट गर्ने भन्दा पनि यसलाई पर्यटनसंग जोडेर विकास गर्ने महत्वपूर्ण अवधारणा अघि सारिएको छ । समुदायले हात्तीप्रति गर्ने नकारात्मक व्यवहारमा परिवर्तन गरि हात्तीबाटै पर्यटन बिकास काम सराहनीय छ । तसर्थ हात्ती हाम्रोलागि जोखिममात्रै होइन साथी पनि हुन सक्छ भन्ने बिषयमा सोचौं र यसको संरक्षणमा जुटौं ।