खोज

आज विश्व दर्शन शास्त्र दिवस हो । सामान्य बोलीचालीमा दर्शन भनेको हेर्नु, देख्नु, उपस्थित हुनु आदिलाई जनाउँछ । आफ्ना मान्यजनलाई दर्शन हजूर भनेर उपस्थिति जनाउने चलन छ । दर्शन पदावलिलाई सामान्य बोलीचालीमा प्रयोग गर्ने अर्थमा यसरी बोलचाल गरिन्छ । तर, विधागत रूपमा दर्शन भनेको बस्तु, प्रकृति र समाजलाई बुझ्नु र बदल्नु हो । त्यहि विधालाई दर्शन शास्त्र भनिएको छ । हाम्रो समाजमा जति पनि धार्मिक मान्यताहरू छन् ती सबै दर्शन हुन् । दार्शनिकहरूले अघि सारेका मान्यताहरूलाई अबलम्बन गर्दै आउँदा त्यो धर्मको नाममा विकसित भएको हो । हामीहरूले शिवजीलाई देवाधिदेव, महादेव भनेर उनको पूजा अर्चना गर्छौं । वास्तवमा त्यो शैव दर्शन हो । उनले मानिसको सृष्टि कुनै अलौकिक तत्वबाट नभएर लिंग र यौनीको संसर्गबाट हुन्छ भन्ने मतलाई अघि सारिदिए । त्यसैले हामीले अहिले पनि शिवलिंग भनेर लिंग आकारको मूर्तिलाई पूजा गर्दै आएका छौँ । गौतम बुद्धले आफ्नो दर्शन अघि सारेका छन् जसलाई हामी बुद्ध दर्शन भन्ने गर्छौँ । गौतम बुद्धको दर्शनअनुसार ईश्वरलाई नमान्नु, कुनै पनि ग्रन्थलाई अन्तिम प्रमाण नमान्नु, आत्मालाई नित्य (पूर्व र पश्चजन्ममा आत्मा एउटै रहन्छ भन्ने कुरा) नमान्नु आदि उनका दार्शनिक मान्यताहरू हुन् । जुन बौद्ध दर्शनको रूपमा स्थापित छन् । यशु ख्रिष्ट, मुहम्मद पैगम्बर, जैन, बैष्णव, शिख, आदि सबैको मूल जरो दर्शन हो । दर्शनलाई पच्छाउँदै जाँदा त्यो कतै धर्म त कतै सम्प्रदाय, कतै वाद, कतै विचारधारामा विकसित हुन्छ ।
दर्शन शास्त्र यस्तो चिन्तन विज्ञान हो जसले समाज के हो, प्रकृति कसरी बन्यो, यसमा कुन कुन तत्वहरूको अवस्थिति छ, कुन चिजको सम्मृश्रणबाट कुन बस्तुको रूपमा रूपान्तरण हुन्छ त्यसको बैज्ञानिक आधारसहित समाजमा पस्कने काम गर्छ । कार्ल माक्र्सले सम्पूर्ण बस्तु परमाणु इकाईहरूको योग हो भनेका छन् । बस्तुमा उत्पादनशील र मरणशील दुई स्वभाव हुन्छन् । उत्पादनशीले मरणशीललाई निषेध गर्छ र अर्को बस्तुमा रूपान्तरण हुन्छ भन्ने मान्यता अघि सारे । जसलाई राजनीतिमा एकता, संघर्ष र रूपान्तरण भनियो । बैज्ञानिक समाजवादमा मानव समाज नपुग्दासम्म वर्ग संघर्ष जारी रहन्छ र बैज्ञानिक समाजवादमा पुगेपछि वर्ग संघर्षको अन्त्य हुन्छ भन्ने मत अघि सारे । भ्लादीमिर इल्यिच लेनिनले माक्र्सको दर्शनमा टेकेर समाजवाद लागू गर्दै मास्र्कवादी दर्शनलाई अझ परिपक्व तुल्याए । माओ त्से तुंगले यसलाई थप बिकसित गरे । भगवान श्री रजनिशले ओशो दर्शनको विकास गरे । अनेक कालखण्डमा विभिन्न विद्वानहरूले विभिन्न दार्शनिक मान्यताहरू अघि सार्दै आएका छन् । यो निरन्तर चलिरहने चिन्तन प्रणाली हो ।
हामीले आफूलाई जति नै स्वतन्त्र छौँ भन्ने गरे पनि यथार्थमा कुनै पनि बस्तु स्वतन्त्र हुँदैन । निरपेक्ष हुँदैन । त्यो सापेक्ष हुन्छ । कतै केही नगरी चानुमानु लाएर बस्छु भनियो भने पनि त्यो यथास्थितिवादको काखमा पुगेको मानिन्छ । हरेक मानिस एउटा न एउटा दर्शन, विचारधारामा बाँधिएको हुन्छ । हो, कसैले त्यसलाई बढी प्रकट गर्छन् । कसैले प्रकट गर्न जान्दैनन् । केही दशक पहिले हामी सामन्तवादी शासनको चंगुलमा थियौँ । सामन्तवाद मनु दर्शनमा अडिएको थियो । मनु दर्शन जसलाई मनुस्मृति पनि भनिन्छ त्यसले धार्मिक संबिधान जारी गरेर राजा, मन्त्री, चार वर्ण, ३६ जातमा मानिसलाई विभाजन गरेको थियो । कार्य विभाजन गरेको थियो । हिन्दु समाजमा मनु दर्शनले यस्तो गहिरोसम्म जरा गाडेको छ कि त्यसको विकल्प नदिँदासम्म मानिसले त्यो दर्शनलाई धर्मको रूपमा काँधमा बोकेर हिँड्ने निश्चित छ । दर्शन शास्त्रलाई अहिले विश्वविद्यालयहरूमा पढाइको विषय बनाइएको छ । दर्शन शास्त्रलाई फिलोसफी भनिन्छ । दार्शनिकहरूलाई फिलोसफर भनिन्छ । सबै दर्शन शास्त्र पढ्ने विद्यार्थीहरू फिलोसफर भने बन्न सक्तैनन् । तर, दर्शन शास्त्रलाई बस्तुलाई चिन्ने र बदल्ने विधाको रूपमा बुझ्नु भने जरुरी हुन्छ ।