खोज

सरिता श्रीस

“कहाँमा जान्छौ रानी चरी बगाल, बरिलै भगवान्लाई भेटन
भगवानलाई भेटन के के पाहुर चाहिन्छ, बरिलै फूलपाती चन्दन”
तीजमा दिनहुँजसो यहि गीत सुनियो, आमाको धीमा गतिको नाच अहिले पनि स्मृतिमा ताजा छन् । अहिले सोंच्दा लाग्छ हामी यो गीतले तीजमात्र मान्दै थिएनौँ, भगवानको सर्वोच्चता स्वीकार्दै थियौँ । भगवानको अस्तित्व स्थापित गर्दै थियाँै र उनलाई पुज्नको लागि चाहिने सामग्रीको सुची संकलन गर्दै थियाँै । सोच्नुस त, जब तपाईँ कुनै मन्दिरको ढोका अगाडि पुग्नुहुन्छ, त्यस वरपरका पसलेले भन्छ “म्याडम एक सयमा फूल, पाती टिका, अगरबत्ति । म्याडम, त्रिशुल, धजा, नरिवल २५० मा”। यो बजार हामीलाई भगवानको घर खाली हात जानुहुन्न भनेर सिकाउँदै थियो, हिँजै देखि तयार गर्दै थियो ।
मेरी आमाहरू जसले दाइको किताब चोरी चोरी आफुले अक्षर चिने र मलाई बाबु ‘ह्वाट इज योर नेम’ भन भन्दै मैले ‘माई नेम इज सरिता श्रीस’ भनेको सुन्दा स्वर्गमै पुगेको अनुभुति गरँे । उनले छोरा छोरीलाई ईश्वरकै आशीर्वाद सम्झे, ईश्वरै सम्झे, अनि उनीलगायतले के र कसरी प्रश्न गरुन् यी सबै कुरामा ?
आजका आधुनिक ठानिने महिलाहरू, जो एकै झलकमा दुनिया घुमेर भ्याउँछन्, किन प्रश्न गरिरहेका छैनन् ? वर्तलाई डाइटिङको परिभाषा दिइरहेका छन् । डाइटिङ अन्य दिनमा पनि त हुन सक्छ तर त्यहि दिनको कथित डाइटिङले पुनः पुरुष प्रधान सत्ताको निरन्तरता स्वीकारिरहेको छ । बजारले महिलालाई भोग्य वस्तु सम्झियो भन्नेहरूले समेत प्रश्न गरीरहेका छैनन् । महिलाबाद बारे सधैँ चासो देखाए झैं गर्नेेहरूले पनि समाजको गहिराइमा पुगेर आलेचना गरेका छौँ त ?
मानिलिउँ कि यो मौसम गाउने र नाच्ने हो । उसो भए के हामी तयार छौं यो गीतको लागि –
“कहाँमा जान्छौ रानी चरी बगाल, बरीलै भगवानलाई भेटन
भगवानलाई भेट्ने कुरा साँचो हो या झुठो हो, बरिलै नढाँटी भन न”
के यो गीतले यही मर्ममा पूर्णता पाएर गाउन र नाच्न सम्भव छ ?
हाम्रो संस्कार, संस्कृति हाम्रो सम्पत्ति हुन्, परिचय हुन् । समयको गतिशीलतासँगै संस्कार, संस्कृति पनि एक पुस्ताबाट अर्को पुस्तामा हस्तान्तरण हुँदै जान्छ ।
तीज एउटा परम्परा र संस्कृतिको रूपमा एक पुस्तादेखि अर्को पुस्तामा हस्तान्तरण भइरहेछ । तर हरेक संस्कृतिको उद्गमको आफ्नै कारणहरू हुन्छन् । संस्कृति तत्कालिन उत्पादन सम्बन्धको उपज हो । उत्पादन सम्बन्धको परिवर्नन संगै कि त संस्कृति नामेट हुन्छन् कि त फरक फरक स्वरूपमा रूपान्तरण हुन्छन् । तीज पनि सामन्ति उत्पादन सम्बन्धको जगमा उठेको थियो भने अहिले पूँजीबादमा यो बजारको बिकाउ बस्तुमा परिणत भएको छ ।
तीज गीत भगवानकै वरिपरी मात्र घुमेको छैन, पक्कै पनि तीज । महिलाका दुःख पिरलाई गीतको माध्यमबाट पोख्ने चाड पनि हो । खास गरेर समाजमा महिलाको अवस्था कस्तो छ भन्ने बारे तीजका गीतहरूले चित्रण गर्दछन् । हरिदेवी कोइरालाको एउटा गीत–
“उडि आयो रानी चरि, बस्यो सेतो हिमालमा
बुहारी भन्दा दाइजो प्यारो, अहिले नेपालमा
मुखले त भन्छन् सबैले, दाइजो हामीलाई चाहिन्न
साँच्चै दाइजो नलिने त कोही पाइन्न”
तीजका अहिले प्रचलित गीत पनि दुई थरीका छन् । रेकर्ड भएर बजारमा घन्किरहेका केही गीतहरू शरीर रोमान्स, सस्तो पे्रम र यौवनसंग जोडिएका छन् भने तर टोल टोलमा गाँउ गाँउ मा महिला दिदि बहिनीहरूले गाइरहेका गीतहरू कञ्चनपुरको निर्मला काण्ड, बढ्दो बलत्कार र महिला हिंसा महङ्गी जस्ता सामयिक मुद्दामा केन्द्रीत छन् । यसले महिलाको विभाजित संसार उजागर गर्दछ ।
आजभोलि एक महिना देखि पार्टी प्यालेसमा तीज मनाउने, दर खाने प्रचलन शुरु भएको छ । यसको पछाडि सार्वजनिक स्थलको अभाव पनि हो । तर विभिन्न सम्पर्क समाज, संस्था, टोल समिति आदिले तीज मनाउने नाममा फजुल खर्च र मोजमस्तीमा केन्द्रीत भएका छन् । यसलाई विकृति भनेर आलोचना गरिँदा एकखाले टिप्पणी हुने गरेको छ – पुरुषले एघार महिना मनोरञ्जन गर्दछन् भने एक महिना महिलाले मनोरञ्जन गर्न किन नहुने तर यो निकै हचुवा र सस्तो टिप्पणी हो । खासमा पार्टी प्यालेसमा तीज मनाउनेहरू दिनभर महिला दिदी बहिनीलाई एक प्लेट खाना खुवाएर साँझ तिनै संस्थाका पुरुषहरूले रक्सी पार्टी गरेका उदाहरणहरू पनि प्रशस्त छन् । त्यसैले प्रश्न पार्टी प्यालेसमा मनाउने वा नमनाउने भन्ने होइन । प्रश्न आम महिलाका मुद्दा उठेका छन् कि छैनन् भन्ने हो । आम महिलाको पहुँचमा तीज कार्यक्रम छन् कि छैनन् भन्ने हो ।
अन्त्यमा,
सुन्नुहोला दिदी बहिनी, सुन्नुहोला दाजुभाइ
नयाँ नेपाल भन्छौँ हाम्ले बराबरीलाई
चेतनाका दियाहरू बारै मासे बाल्नु छ
शोषण र हिँसाहरू हाम्ले फाल्नु छ ।