खोज

पद्मप्रसाद शर्मा

पुस्तकालयलाई छोंटोमा भन्दा ज्ञानको भण्डार भन्ने गरिन्छ । यो पुस्तक + आलय शब्दबाट बनेको छ । पुस्तक भन्ने वित्तिकै जो कसैले पनि पढ्ने पढाउने, पाठ गर्ने गराउने उद्देश्यकासाथ तर्क, विचार भावना कल्पना, ज्ञान विज्ञान आदिका कुरा समेटेर लेखिएको वा छापिएको ग्रन्थ हो भन्ने बुझिन्छ । अर्को शब्दमा ज्ञान विज्ञान सम्वन्धि कुरालाई सुरक्षित राख्न लिपिबद्ध गरिएको लिखित वा मुद्रित ठेलीलाई पनि पुस्तक भन्ने गरिन्छ । पुस्तक शब्द संस्कृत शब्द हो भने आलय शब्द पनि संस्कृत शब्द नै हो । संस्कृत भाषाबाट नेपालीमा जस्ताको तस्तै आएकाले यस्ता शब्दलाई तत्सम शब्द भनिन्छ । नेपालीमा आलयको सिधा अर्थ घर हो । यसलाई आधार वा ठाउँ भनेर पनि बुझिन्छ । अर्थात पुस्तकालय भन्नेवित्तिकै सोझो भाषामा पुस्तक राख्ने घर वा स्थान भन्ने बुझाउँछ भने यसलाई ब्यापक रूपमा हेर्ने हो भने पुस्तक पढ्नका लागि सुविधा होस् भनेर अनेकथरीका पुस्तक ब्यवस्थित रूपले राखिएको घर वा सार्बजनिक रूपले पाठकहरूले विभिन्न सर्तमा पढन सहज होस् भनेर विभिन्न भाषा, विधा तथा विषयका पुस्तकहरूको संग्रह गरेर राखिएको घर वा स्थान हो, जसको अर्थ पुस्तक घर भन्ने पनि हुन्छ । पुस्तक धेरै होउन् वा थोरै घर सानो होस् वा ठूलो पाठ्य, श्रब्य वा दृष्य सामाग्रीहरू ब्यवस्थित रूपले वितरण गर्न, हेर्न वा पढ्न बन्ने गरी सुब्यवस्थित किसिमबाट उक्त सामग्री राखिएको छ भने त्यस्तो स्थानलाई पुस्तकालय भनिन्छ । पुस्तक धेरै हुनु वा थोरै हुनु भन्दा पनि र घर ठूलो वा सानो हुनु भन्दा पनि पाठकले चाहेको समयमा सहजै पुस्तक लगायतका बस्तुहरू झिक्न सक्ने र राख्न सक्ने ब्यवस्था पुस्तकालयमा हुनु पर्दछ । पुस्तकको थुप्रो वा अन्य श्रब्य दृष्य सामग्रीको थुप्रो लगाएरमात्र भन्दा पनि र भवन ठूलो बनाउँदैमा पुस्तकालय भिनहाल्नु जरुरी छैन । यसमा पुस्तक लगायतका सामग्रीको सुरक्षा देखि लिएर पठन पाठन र श्रब्य दृष्यमा सरलिकृत र वितरणमा सहजता भएको हुनुपर्दछ ।
पुस्तकका साथमा अन्य सामग्रीसमेत राखेका तर ब्यवस्थित हुन नसकेका पनि केही स्थानहरू होलान् र छन् । यसरी सञ्चालन हुन गाह्रो हुने गरी राखिएका नामका पुस्तकालय भन्दा पुस्तक पढ्न सहज हुनेगरी र अन्य सामग्री प्रयोग गर्न सहज हुने गरी साथमा खास पुस्तकालयको मर्मअनुसार ब्यवस्था मिलाउन सक्नु पुस्तकालय स्थापना गर्नु र यसको महत्व बुझ्नु हो । नेपालमा पुस्तकालय कहिले देखि र कहाँ देखि सञ्चान भएको हो भन्ने तथ्यगत प्रमाण फेला नपरे पनि बिक्रम सम्वत १८६९ साल भाद्र १५ गतेका दिन गिर्वाण युद्ध विक्रम शाहदेवको पालामा उनै राजाबाट “पुस्तक चिताई तहविल” स्थापना गर्न लालमोहर लगाएको दिनलाई नेपालमा प्रथम पुस्तकालय स्थापनाको दिन भनेर मान्ने गरिन्छ । पुस्तकालय स्थापनाको लागि यो भन्दा पहिले कतै कुनै पनि सरकार प्रमुखबाट लालमोहर लागेको वा आदेश जारी भएको पाइँदैन । राज्यस्तरबाट प्रथम पटकको यो प्रयास भएको हुनाले यस दिनलाई नेपालको सन्दर्भमा भन्नु पर्दा पुस्तकालय दिवसको रूपमा विक्रम सम्वत २०६५ साल देखि “पुस्तकालय दिवस” को रूपमा मनाउन थालिएको छ । योभन्दा बलियो प्रमाण कसैले फेला पारेमा प्रमाणको आधारमा सोही दिनलाई मान्नुपर्ने हुन्छ । तर अर्को बलियो प्रमाण फेला नपरेसम्म १८६९साल भाद्र १५ गते पुस्तकालय स्थापनाको यो नै बलियो प्रमाण हो ।
नेपालमा यसै दिनबाट पुस्तकालय आरम्भ भयो भन्ने कुरा प्रमाणले पुष्टि गरेपछिका दिनहरूमा विभिन्न स्थानमा पुस्तकालय स्थापना गर्ने र सञ्चालन गर्ने प्रचलन बढ्न लाग्यो तर राणा कालमा भने बेग्लै कुरा पाइन्छ । तत्कालिन प्रधानमन्त्री भीम शमशेर राणाको पालामा अर्थात १९८७ सालमा लक्ष्मीप्रसाद देवकोटालगायतका ४६ जना युवाहरूको सक्रियतामा काठमाडौँमा जनस्तरबाट “सरस्वती सदन” नामक पुस्तकालय स्थापना गरियो । जुन कुरा राणाहरूलाई मन पर्दैनथ्यो । कसैले पुस्तकालय स्थापना गरेको सुँइको दरवारमा लगायो अनि तत्काल सबै पुस्तकहरू जफत गरी पुस्तकालय स्थापना गर्नेहरूलाई रु १०० देखि रु १००० सम्म जरिवाना गरियो । राणाहरूको दमनको वावजुद पनि नेपालका केही भागमा जहाँ सचेत नागरिकहरू थिए ती स्थानमा छिटफुट रूपमा पुस्तकालय स्थापना गरेको पाइन्छ ।
खासगरी नेपालमा २००७ सालपछि राणाहरूको प्रत्यक्ष शासन अन्त्य भएसंगै विद्यालयहरू खुल्ने क्रमको आरम्भ भयो त्यसैसंग पुस्तकालयहरू पनि स्थापना र सञ्चालन हुन लागेको पाइन्छ । २००७ सालअघि नेपालमा विद्यालयहरू खोल्न नपाइने भएको हुनाले विद्यालय र पुस्तकालय नेपालीकालागि दुर्लभ कुराहरू थिए । सात सालअघि कतै कतै गाउँमा वा गाउँका गन्यमान्य ब्यक्तिको घरमा खोलिएका भाषा पाठशालाहरूमा रुद्री, चण्डी, लधुकौमुदि, वेद आदि पढ्ने प्रचलन थियो भने पुस्तकका लागि काशी पुग्नुपर्ने वाद्यता थियो । सात सालपछि शैक्षिक चेतनासंगै पुस्तकालय स्थापना गर्ने र सञ्चालन गर्ने क्रम बढेर आएको पाइन्छ । आजभोलिको कुरा गर्ने हो भने कतै ब्यक्तिले पनि पुस्तकालय सञ्चालन गरेको अवस्था छ भने कतै संङ्घ संस्थाहरूले पनि पुस्तकालय स्थापना र सञ्चालन गरेको पाइन्छ । त्यसो त सरकारी स्तरबाट पनि केही पुस्तकालयहरू स्थापना र सञ्चालन भएका छन् ।
वास्तवमा पुस्तकालयको महत्व अहिले दूरदराजमा मात्र होइन कतिपय शहर तथा शहरका बासिन्दामा पनि राम्ररी बुझाउन नसकिएको अवस्था हो । पुस्तकालय नभएको शहर के शहर ?जहाँ पुस्तकालय छैन र भएको पनि उपयोगमा छैन भने त्यो शहर चेतनाले उच्च छ भन्न गाह्रो हुन्छ । पुस्तक मानव जीवनको समृद्धि र प्रतिष्ठासंग जोडिएको विषय हो । यसले समाजको शिक्षा र चेतनालाई मापन गर्ने गर्दछ । मानव जीवनमा उलटफेर ल्याउने काम पुस्तकालयले गर्दछ । जहाँ विश्व विद्यालय, विद्यालय तथा पुस्तकालय खुलेका छन् र सञ्चालन भएका छन् त्यसबाट पाठक वा श्रोताले भरपुर अवसर तथा सहयोग पाएका छन् । बाहिरबाट त्यो समुदायलाई हेर्ने दृष्टिकोण फरक हुन्छ । जहाँ विद्यालयहरू पनि छैनन् भएका पनि स्तरीय छैनन् र पुस्तकालय वा वाचनालय पनि छैन र भएको पनि सञ्चालनमा आएको छैन भने त्यो स्थानको मूल्यांकन वेग्लै ढाँचाबाट गरेको पाइन्छ ।
पुस्तकालय स्थापना गर्नुमात्र पनि एउटा उपलब्धि हो तर त्यो सुसञ्चालनमा ल्याउन सक्नु सुनमा सुगन्ध भरे जस्तै हो । हामीले हाम्रो समाजमा सुगन्ध तव भर्दछौं जब सर्बसुलभ तरिकाले पुस्तकालय सञ्चालन गर्दछौं । पुस्तकालय सिंगो विद्यालय तथा विश्व विद्यालय हो । विभिन्न ब्यक्तिहरूले विद्यालयको पहुँचबाट टाढा भए पनि यदि पुस्तकालयको पहुँचमा छन् भने उनीहरूले त्यसकै माध्ययमबाट आफूले ज्ञान आर्जन गर्न सक्दछन् । स्वाध्यायनले पनि मानिसलाई उचाइमा लैजान सक्दछ । प्रसिद्ध साहित्यकार म्याक्सिम गोर्की कुनै विद्यालय गएका ब्यक्ति होइनन् । पुस्तकालका माध्ययमबाट उनी विश्व विख्यात साहित्यकार बन्न सफल भए । उनीले आफूलाई स्वाध्ययनबाट परिमार्जन गर्दै लगेका हुन् । आज उनको नाम नसुन्ने सायद कोही छैन । यस्ता धेरै उदाहरणहरू पाइन्छन् र दिन पनि सकिन्छ ।
पुस्तकालयको महत्व सत्तापक्षले बुझ्नु पर्दछ । जसरी भीम शमशेरले यसको मर्म नबुझेर पुस्तकालय स्थापना गर्नेहरूलाई जरिवाना गरे त्यस्तै सरकार वा सत्ता भयो भने जनस्तरबाट जति महत्व बुझेपनि कम हुन्छ । तर सत्ताले सबै गरिदेला भनेर बस्नु पनि नागरिककै आफ्नै दोष हो । दोश्रोमा पुस्तकालय मानव जीवनसंग गाँसिएको हुनाले यसलाई जनस्तरबाट माथि उठाउन आवश्यक छ । सरकारले गर्ने निर्णय भन्दा पनि जनताको चाहना के हो ? यो प्रमुख कुरा हो । पुस्तकालय स्थापना र सञ्चालनमा सरकार भन्दा पनि नागरिक आफै सचेत हुन आवश्यक छ । नोपलीको चेतना स्तर हेर्दा अव जति सक्दो चाँडो विभिन्न स्थानमा पुस्तकालय स्थापना, जगेर्ना र सुसञ्चालन अति जरुरी बनेको छ ।