खोज

हो, पहुँचलाई धेरै किसिमले हेर्न सकिन्छ । एउटा हो– शारीरिक पहुँच । स्कूल÷क्याम्पस कति टाढा छ, केटाकेटीले कति हिंड्नुपर्छ भन्ने हुन्छ । अहिले आएर नेपालमा कुनैपनि प्राथमिक स्कुल आफ्नो घरदैलोबाट आधा घण्टाभन्दा टाढा छैन । अर्को आर्थिक पहुँचको कुरा छ । अभिभावकले आफ्ना केटाकेटीलाई गतिलो स्कूलमा पढाउन सक्छन् कि सक्दैनन ? सैद्धान्तिक रूपमा माध्यमिक स्तरसम्म अहिले निःशुल्क छ । प्राथमिक तहको लागि किताब पनि किन्नु पर्दैन । तर, थुप्रै प्रकारका स्कूलहरू छन्, जब श्रीलंकामा निजी स्कूल नै छैनन् । नेपालमा प्राथमिक, माध्यमिक, उच्च माध्यमिक र विश्वविद्यालयहरू पनि नीजि, सामुदायिक र सरकारी छन् । कुनै स्कूलमा स्वीमिङ, हर्स राइडिङ, कम्प्युटर, प्लेग्राउन्ड, ब्याडमिन्टन कोर्ट छ भने कुनै स्कुलको छाना नै छैन । पाठ्यक्रम, शिक्षण विधि र स्कूलको वातावरण पनि यस्तो फरक फरक स्थितिमा निजी या सरकारी, कसको कस्तो खालको शिक्षण संस्थामा पहुँच छ भन्ने पनि सवाल उठ्छ । किताबमा विवाह–पञ्चमी, राम–नवमीको कुरा छ भने हिन्दू–संस्कृतिमा हुर्केका विद्यार्थीले त त्यसलाई राम्रोसँग बुझ्छन् । तर, गैर–हिन्दु संस्कृतिमा हुर्केका विद्यार्थीलाई मनोवैज्ञानिक रूपमा त्यो कुरा बुझ्न सजिलो हुँदैन ।

मनोवैज्ञानिक पहुँचः
मनोवैज्ञानिक कुरा त झन् आधारभूत नै भयो । किताबमा विवाह–पञ्चमी, राम–नवमीको कुरा छ भने हिन्दू–संस्कृतिमा हुर्केका विद्यार्थीले त त्यसलाई राम्रोसँग बुझ्छन् । तर, गैर–हिन्दु संस्कृतिमा हुर्केका विद्यार्थीलाई मनोवैज्ञानिक रूपमा त्यो कुरा बुझ्न सजिलो हुँदैन । कामी, दमाईं र सार्कीका छोराछोरीले कक्षा कोठाभन्दा बाहिर बसेर शिक्षकले पढाएको सुन्नुपर्ने, धारोमा सँगै पानी खान नपाउने, छोइयो भने पिटाइ खानुपर्ने हुन्छ । यो मनोवैज्ञानिक पहुँचको कुरा हो । मनोवैज्ञानिक पहुँच पनि हाम्रो शिक्षा प्रणालीमा एक समान छैन । नेपालमा सार्वजनिक स्कुलमा माध्यमिक तहसम्म तीनवटा भाषामा पढाइन्छ । कक्षा १ देखि नेपाली, अङ्ग्रेजी र निम्न–माध्यमिक तह (६, ७ र ८ कक्षा) मा ५० नम्बरको संस्कृत अनिवार्य विषयका रूपमा पढाइन्छ । २०४७ सालको राष्ट्रिय शिक्षा आयोगले ५० नम्बरको संस्कृतलाई निम्न–माध्यमिक तहमा अनिवार्य बनाइदियो । नेपाली र अङ्ग्रेजी अनिवार्य त्यसै छ । तर, नेपालकै अरू राष्ट्रिय भाषाहरू सबै ऐच्छिक समूह छन् । एसएलसीमा २२ वटा भाषामध्ये ’भाषा समूह’ मा परेका कुनै एक भाषा पढ्न पाउँछन् । तर, ती सबै भाषाहरूलाई ग्रीक, ल्याटिन, हिब्रु, अरबी, रसियन, चिनियाँ, जर्मन, फ्रेन्च, स्पेनिस, फारसीसँग मिसाइदिएको छ । सत्ताइस लाख नेपालीले बोल्ने मैथिली भाषालाई स्पेनिससँग मिसाइदिएको छ । चार हजार पाँचसय माध्यमिक स्कूलहरूमध्ये ६–७ वटा स्कूलमा मात्रै मैथिली भाषा पढाइन्छ । त्यस्तै नेपाल भाषा (नेवारी) ५–६ वटा स्कुलमा ऐच्छिक विषयका रूपमा पढाइन्छ । तर, नेपाली र अङ्ग्रेजी दुवै भाषा कक्षा १ देखि स्नातकसम्म १५ वर्ष अनिवार्य छ । ६ देखि ८ सेमेस्टरसम्म पढ्यो भने संसारका कुनैपनि भाषामा दक्ष बन्न सकिन्छ । लेख्न, पढ्न, बोल्न र बुझ्नका लागि आठ सेमेस्टरसम्ममा निपुर्ण बनाउन सकिन्छ । यसको ज्वलन्त प्रमाण भनेको भृकुटीमण्डपस्थित त्रिविविकै विश्वभाषा क्याम्पस छ । तर, नेपालमा १५ वर्षसम्मका लागि नेपाली र अङ्ग्रेजी भाषालाई अनिवार्य गरिएको छ । यसमा भएको आर्थिक लगानी र समयको लगानी कति उत्पादक भइरहेको छ, त्यसको कुनै लेखाजोखा छैन । भाषा पनि एउटा सीप नै हो । कुनैपनि सीप सिक्न धेरै वर्ष आवश्यक छैन । यदि उपयुक्त तरिकाले भाषा पढाउने हो भने २–३ वर्षमा बुझ्न, बोल्न, पढ्न, लेख्न जान्ने बनाउन सकिन्छ । ७ वर्षसम्म साइकल सिक्नु र ७ घण्टा सिक्नु बराबर नै हो । अनगिन्ती विद्यार्थी अङ्ग्रेजी र नेपालीमा फेल हुन्छन् । पास हुनेहरूको भाषा हेर्ने हो भने पनि एसएलसी पास गर्दासम्म उनीहरूको न नेपाली भाषामा दखल हुन्छ, न अङ्ग्रेजी भाषामा दक्षता हुन्छ । त्यसैले धेरै वर्ष भाषा पढाइयो भने धेरै सिकिन्छ भन्ने हाम्रो सोचाई अन्धविश्वास मात्र सावित भइरहेको छ । जति धेरै लामो पढ्यो, त्यति राम्ररी भाषा सिकिन्छ भन्ने धारणा अन्धविश्वास मात्र हो ।

भाषा एउटा सीप होः
भाषा पनि एउटा सीप नै हो । कुनैपनि सीप सिक्न धेरै वर्ष आवश्यक छैन । यदि उपयुक्त तरिकाले भाषा पढाउने हो भने २–३ वर्षमा बुझ्न, बोल्न, पढ्न, लेख्न जान्ने बनाउन सकिन्छ । ७ वर्षसम्म साइकल सिक्नु र ७ घण्टा सिक्नु बराबर नै हो । १५ वर्ष ड्राइभिङ सिक्नु र १५ घण्टा सही तरिकाले सिक्नु बराबर नै हो । जुन पाठहरू सिक्नुपर्ने हो एकपटक सिकेपछि पुग्छ र त्यसपछि प्रोत्साहन (रिइन्फोर्समेन्ट) र सुधार तथा शुद्धि (मेडिएसन) मात्र आवश्यक छ भन्ने कुरा विख्यात साइकोलिङ्गुइस्ट रोबर्ट एम गेनको निक्र्योल छ । त्यसपछि अभ्यास मात्र जरुरत हुन्छ । तर, भाषा सिकाउने हाम्रो पाठ्यक्रम र शिक्षण विधिमा त्यो सोचाइ छैन, चाहे त्यो नेपाली होस् वा अङ्ग्रेजी होस् । नेपालीलाई राष्ट्रभाषा भनेर १५ वर्षसम्म अनिवार्य गरिएको छ । अङ्ग्रेजीलाई अन्तर्राष्ट्रिय भाषा १५ वर्षसम्म अनिवार्य गरियो । यसरी हाम्रो राष्ट्रको ठूलो लगानी कता गइरहेछ, कसैलाई अत्तोपत्तो छैन ।

पाठ्यक्रम र पूर्वाग्रहः
पाठ्यक्रम भनेको पनि राज्यसत्ता र शक्ति संरचनासँग सम्बन्धित प्रश्न हो । राज्यले आफ्ना निर्णयहरू लाद्न खोज्छ । सत्ता–शक्तिमा रहेका सीमित व्यक्तिहरूले ‘पाठ्यक्रम’ बनाउने क्रममा विद्यार्थीलाई यही पढ्नुपर्छ, यसरी नै पढाउनुपर्छ, यही किताब पढ्नुपर्छ, यही भाषा पढ्नुपर्छ भन्ने अधिकार आफ्नो हातमा लिइराखेका हुन्छन् । त्यसकारण सत्ता–शक्तिमा रहेकाहरूले अरूमाथि प्रभाव, प्रभुत्व र आधिपत्य जमाइराखेका छन् । आफ्नो संस्कृति र आफ्नो ‘मूल्य–मान्यता’ वा ‘रुचि’ लाद्न खोजिरहेका हुन्छन् । नेपालीलाई राष्ट्रभाषा भनेर १५ वर्षसम्म अनिवार्य गरिएको छ । अङ्ग्रेजीलाई अन्तर्राष्ट्रिय भाषा १५ वर्षसम्म अनिवार्य गरियो । यसरी हाम्रो राष्ट्रको ठूलो लगानी कता गइरहेछ, कसैलाई अत्तोपत्तो छैन । विद्यार्थीलाई दिने कुरा भनेको सीपहरू हुन्, भाषिक सीपहरू हुन् ।