खोज

आज विश्व पानी दिवस । पानीको उपयोग शान्तिका लागि भन्ने नाराका साथ विश्व पानी दिवस नेपालमा पनि मनाईने कार्यक्रम छ । त्यसो त संयुक्त राष्ट्रसंघले हरेक वर्ष मार्च २२ को दिनलाई हरेक बर्ष अलग अलग नारा दिएर अन्तर्राष्ट्रिय पानी दिवस मनाउँदै आएको छ । दिवस मनाउँदै गर्दा विश्व पानीको अभावमा संकटमा पर्दै गएको छ । नेपालमै पनि हरेक बर्ष पानी अभावमा समस्या बढ्दै गएको छ । पानीका श्रोत र मुहानहरू सुक्दै गएका छन जसका कारण ठूला नदीहरू समेत संकटमा पर्दै गएका छन । जलवायु परिवर्तनका कारण हिमाल पग्लिन थालेको छ । गर्मी हरेक वर्ष बढ्दै गएको छ जसका कारण त्यसको असर नेपालको पानी अथवा प्राकृतिक श्रोतमा परिरहेको छ । नेपालमा करिव ६ हजार (साना ठूला) नदीहरू छन । ती नदीहरू मुस्किलले आधामा मात्र पानी बग्छ । पहिले नेपाललाई ८३ हजार मेगावाट विद्युत् उत्पादन गर्न सक्ने जलश्रोतको भण्डार भएको देश भनिन्थ्यो । विस्तारै यो शब्द अहिले सुनिन छाडेको छ । नारायणी, कोशी, गण्डकी, कर्णाली जस्ता ठूला नदीको जलप्रवाह पनि घट्दै गएको वातावरणवीदहरूले उल्लेख गरेका छन । प्राकृतिक श्रोतको उचित संरक्षण, सुधार र ती श्रोतबाट उत्पादित वस्तु, पदार्थ र प्राप्त सेवाले स्थानीय क्षेत्रको विकासमा महत्वपूर्ण योगदान पुग्छ तर श्रोतको सदुपयोग ठिक ढंगले हुन सकेको छैन । प्राकृतिक श्रोतको अवैज्ञानिक र अव्यवस्थित दोहन बढेको छ । जसको असर नेपालको जलवायु क्षेत्रमा परिरहेको छ । जसका कारण अनेकखाले समस्या देखापर्दैछन । पानीमात्र होइन वन जंगल र जडिवुटी लगायतका अपार संभावना भएका क्षेत्रको पहिचान र विकास गर्न नसकेको अवस्था अहिलेको यथार्थ हो । यसैगरी फलफूलको खानी पहाडी क्षेत्र र हिमाली जडीबुटीको व्यवसायीकरणको व्यवस्थापनमा समेत जटिलता छ ।

यी सवैको व्यवस्थापन र विकास हुन सके निश्चित रूपमा नेपालले केही उपलव्धि हासिल गर्न सक्छ । तर, विडम्वना यी सवैका लागि आवश्यक पानीको प्राकृतिक श्रोत नै सुक्दै गएका छन । पानी दिवसको यो अवसरमा पानीको लाागि प्राकृतिक श्रोतको संरक्षण जरुरी छ । त्यसका लागि वन जंगलको संरक्षण उत्तिकै आवश्यक छ । अर्को चिन्ताको कुरा के छ भने पानीको संरक्षणको विषयमा ठूला देशहरूले चासो र चिन्ता गर्नै छाडेका छन । यही अवस्था रहे विश्वका लागि पानी मूख्य चुनौति बन्ने अवस्था छ । विश्व पानी दिवसकै सन्दर्भमा राष्ट्रपति रामचन्द्र पौडेलले भविष्यमा आउन सक्ने संकटलाई दृष्टिगत गर्दै भूमिगत पानीको स्रोतमा कमी हुन नदिन जलाधार क्षेत्र र गाउँ–गाउँमा रहेका आहाल, पोखरी, ताल तलैयाहरूको संरक्षण गर्न जरुरी रहेको बताउनु भएको छ । राष्ट्रपतिले भनेजस्तै सहरी क्षेत्रमा वर्षातको पानीमार्फत भूमिगत पानीको स्रोत बढाउन पूर्वाधार निर्माण गर्दा सम्बद्ध सबै पक्षले ध्यान दिन जरुरी रहेको छ । पानीको संरक्षण गर्ने हो भने देशका विभिन्न स्थानमा पोखरीहरू निर्माण गरी आकाशेपानी संकलन गर्ने र पानीका स्रोतहरूको संरक्षण गर्नेतर्फ ध्यान दिनु जरुरी छ ।

अहिलेको विश्वले त्यसैपनि जनसंख्या बृद्धि र बढ्दो सहरीकरण तथा भौतिक पूर्वाधार निर्माणको तीब्रतातर्फ ठूलो चुनौतिको सामना गर्नुपरिरहेको छ । वनजङ्गल तथा प्रकृति विनाशका कारण पानीका स्रोतहरू नष्ट भइरहेको छ । अव्यवस्थित बस्ती र बढ्दो औद्योगिकीकरणका कारणले जमिनमुनिको पानीसमेत प्रदूषित हुँदै गएको छ । जसका कारण प्राणी जगतका लागि प्रकृतिले दिएको वरदान पानीका स्रोतको संरक्षण गर्नु आजको दिनमा मानव सभ्यताका लागि चुनौती बनेको छ । अव पानीको स्रोत संरक्षण गर्दै पर्यावरणको सन्तुलनमा ध्यान नदिने हो भने एकदिन विश्वले पानीकै लागि ठूलो संघर्ष गर्नुपर्ने अवस्था आउन सक्छ । तसर्थ दिवसकै अवसरमा नेपालले समेत भोलिको काकाकुलको अवस्थाबाट मुक्तिका लागि अहिलेदेखि नै पानी संरक्षणतर्फ पहल गर्नैपर्दछ ।