खोज

बुद्धवल्ली (बुद्धले विचरण गरेको स्थल) अर्थात बुटवलमा यायावरको रूपमा बसोबास गरेको झण्डै तीन दशक भयो । यहाँ बसेर पत्रकारीता र समाज सेवामा सक्रिय रहेको पनि झण्डै तीन दशक नै भयो । यसअघि गुल्मी जिल्लाको सदरमुकाम तम्घासमा बस्दा पनि कलेज अध्ययनका अतिरिक्त लेखन र रेडक्रस एवं विद्यार्थी राजनीतिको माध्यमबाट समाजसेवामा सक्रिय थिएँ । मेरो पहिलो अखवारी लेख २०४७ सालमा बुटवलबाट प्रकाशित चौतारी दैनिकमा नेकपाको एक घटकका महासचिव एवं तत्कालिन समयमा नेकपाका सर्वाधिक चर्चित श्रद्धेय नेता मदन भण्डारीलाई खुलापत्र शिर्षकमा प्रकाशित भएको थियो । नेपाली काँङ्ग्रेस समर्थित नेपाल विद्यार्थी सङ्घको एक सक्रिय कार्यकर्ताको दृष्टिकोणबाट लेखिएको सो खुलापत्र चौतारी दैनिकले महत्वका साथ प्रकाशित गरेको थियो । अहिले परिपक्व उमेरमा चौतारी दैनिकको सो अङ्क खोजेर पढ्न मन लाग्छ, तर भेट्याउन मुस्किल प¥यो । चौतारी दैनिक एक समय साविक लुम्बिनी अञ्चलका ६ जिल्लाका नेपाली काँङ्ग्रेस समर्थक अर्थात प्रजातन्त्रवादीहरूका भाषण, कार्यक्रम एवं विचार प्रकाशित गर्ने प्रजातान्त्रीक धारको अखवारको रूपमा चर्चित र प्रतिष्ठित थियो । दुःखको कुरा प्रजातान्त्रिक आन्दोलनमा महत्वपूर्ण योगदान दिएको यो अखबार हाल बन्द छ । रेसुङ्गा क्याम्पसको मुखपत्र विद्या पत्रिकामा पनि मेरो लेख प्रकाशित भएका छन्, वि.सं. ४० को दशकमा । यसरी लेखन कार्यमा मेरो संलग्नता टिनएजमै हो । मेरो राजनीतिमा संलग्नता २०३६ सालको जनमत सङ्ग्रहमा बहुदलको पक्षमा साथीहरूको बाल समूह बनाई प्रदर्शन गरेर भएको हो । अन्जानमा प्रयोग भएर राजनीतिमा जोडिएको हो म । दलहरूमाथि प्रतिबन्धीत काल २०४२ सालमा कक्षा ८ मा पढ्दा १४ वर्षको उमेरमा नयाँगाउँ मावि नयाँगाउँ गुल्मीको नेपाल विद्यार्थी सङ्घको इकाइ समिति सचिव भएपछि सक्रिय राजनीतिमा जोडिएको थिएँ । नगर एवं जिल्ला तहको राजनीति, रेडक्रस, विभिन्न सामाजिक, धार्मिक एवं शैक्षिक सङ्घ संस्थामा संलग्नता, अल्पकालिन अस्थायी (६ महिना अवधिको) गाउँ विकास समिति (गाविस) सचिवको रूपमा सरकारी कर्मचारी, मानव अधिकारकर्मी र राष्ट्रिय मुलधारका मिडियामा सक्रिय पत्रकारितामा काम गर्दा मैले नेपालको नीतिगत तह (राजनीति), कार्यान्वयन तह (कर्मचारी तन्त्र) र नागरिक (जनता) तहलाई नजिकबाट स्पर्श र अनुभव गरेको छु । २०४६ सालको जनआन्दोलन–१ र २०६२÷०६३ को जनआन्दोलन–२ को सक्रिय कार्यकर्ता पनि हो म । दोस्रो जनआन्दोलनको घाइते पत्रकार समेत हो । मुलुकका यि दुबै ठूला परिवर्तनमा सक्रिय कार्यकर्ताको रूपमा मैले दुबै परिवर्तनलाई नजिकबाट अनुभव गरेको छु । यसरी नेपालको राजनीति, उद्योग व्यापार, कर्मचारीतन्त्र, मानव अधिकार, सञ्चार, शिक्षा र सामाजिक क्षेत्र एवं सबै पेशा व्यवसायकर्मीहरूलाई नजिकबाट स्पर्श एवं अनुभव गरेको छु । सक्रिय पत्रकार र सामाजिक कार्यकर्ताको रूपमा आवाजविहीनहरूका घरदैलो र आवाज सुन्नुपर्ने निकायहरूमा समेत पुगेर राज्य संयन्त्रको सेवा प्रवाहको स्थितिलाई नजिकबाट स्पर्श गरेको छु । नेपाली काँङ्ग्रेसका संस्थापक नेता एवं नेपालका जननिर्वाचित प्रथम प्रधानमन्त्री विशेश्वर प्रसाद कोइरालाको “ठूलो होइन असल मानिस बन” भन्ने भनाई र जनरल रणबीर सिंह थापाको “सक्छौ जागिर नखाउ, सक्दैनौ जागिर खाउ तर झण्डा मुनी बस दरबार नपस” भन्ने भनाइबाट म प्रभावित रहेँ । यि दुबै भनाइले मेरो अन्तरमनमा द्वन्द्व गराइरहे । न दरबार पस्न सकेँ न त ठूलो मान्छे बन्न सकेँ । नेपाली काँङ्ग्रेसको दरबार पस्न मलाई सहज थियो । दलमाथि प्रतिबन्धित काल २०४५ सालमा काँङ्ग्रेसका शक्तिशाली र प्रभावशाली नेता गिरीजाप्रसाद कोइराला गुल्मी सदरमुकाम तम्घास पुग्दा हामी उहाँको श्रोता र सुरक्षाकर्मी थियौं । हामीमध्येका एक मित्र महेन्द्र मरासिनी बहुदलीय व्यवस्था स्थापनापछि नेपाल प्रहरीमा प्रवेश गरी गिरिजाप्रसाद कोइरालाको आजीवन अङ्गरक्षक (पिएसओ) बने ।

नेपाल विकसित किन हुन सकेन ? मुलुकमा २००७, २०४६ र २०६२÷०६३ गरी तीनवटा ठूला राजनीतिक “क्रान्ति” भए । प्रजातान्त्रीक आन्दोलनले ८ दशक नाघी सक्यो । तर मुलुकले विकास र समृद्धि हासिल गर्न किन सकेन ? व्यवस्था परिवर्तनसँगै सो व्यवस्था प्राप्तिकालागि लडेका नेता कार्यकर्ता र कर्मचारीहरू रातारात धनी बने । तर मुलुक र पछाडी पारिएका आवाजविहीन नागरिकहरूको अवस्था किन फेरिएन ? यो आज गहन छलफलको पेचिलो विषय बनेको छ । व्यवस्था फेरिए तर मुलुकको अवस्था फेरिएन, किन ? आज यो बहसको विषय बनेको छ र बन्नुपर्छ । मैले माथि व्यक्तिगत अनुभवको पृष्ठभूमि उल्लेख गर्नुको कारण मुलुकका दुइटा ठूला राजनीतिक क्रान्तिमा एक सक्रिय कार्यकर्ताको यस विषयमा अनुभव अनुभूति व्यक्त गर्ने उद्देश्य हो । मेरो अनुभवको आधारमा म स्पष्टसँग भन्न सक्छु – २०४६ सालको जनआन्दोलनको नेतृत्व गरेका नेपाली काँङ्ग्रेस र संयुक्त बाममोर्चा दुबै परिवर्तनकारी शक्तिसँग व्यवस्था परिवर्तनको सोँच र आन्दोलनको कार्यक्रम रहेछ तर सत्ता प्राप्तिपछि मुलुकको विकासको लागि ठोस योजना र कार्यक्रम रहेनछ । ०४६ मा व्यवस्था परिवर्तनपछि नेपाली काँङ्ग्रेसका नेताहरूले विशेश्वरप्रसाद कोइरालाको समाजवादको रूपमा सिंहदरबारमा र राष्ट्रिय योजना आयोगमा हलो जोतीरहेको एक गरिव किसानको फोटो झुण्ड्याएर विकासका योजना बनाउने र हरेक नेपालीको एउटा झुपडी र एक हल गोरु होउन् एवम् बालबच्चाहरू स्कुल जान पाउन् भन्ने गरी विकास योजना बनाउने भन्दै भाषण गरिरहे । संयुक्त बाममोर्चाका नेताहरूले हरेक नेपालीलाई गास, बास, कपासको व्यवस्था मिलाउने भन्दै भाषण गरिरहे । तर, भनाई र गराइमा एकरूपता देखिएन । मुलुकमा समयले माग गरे बमोजिमका काम सडक, विद्यालय, सञ्चार आदि पूर्वाधार विकासका स–साना काम बाहेक व्यवस्था परिवर्तनका समयमा देखाइएका सपना बमोजिम आमूल परिवर्तनका काम देखिएनन् । आमूल परिवर्तन त नेताहरूको आर्थिक अवस्थामा मात्र भयो । २००६ सालदेखि मुलुकमा प्रजातान्त्रीक व्यवस्थाको माध्यमबाट विकासको मूल फुटाउने भन्दै आएको नेपाली काँङ्ग्रेस र नेकपाका केही घटकबाट मुलुकमा विकास र आमूल परिवर्तन नहुने भन्दै २०५२ साल फागुन १ गतेबाट नेकपाको एक घटक माओवादीले जनयुद्धको नाममा सशस्त्र विद्रोह ग¥यो । एकदशक लामो चलेको सशस्त्र द्वन्द्व, जसमा बेपत्ता समेत गरी १७ हजार बढी मानिस मारिए । हजारौं मानिस अङ्गभङ्ग भए । हजारौं मानिस विस्थापित भए । मुलुक अस्तव्यस्त बन्यो । दुःखको कुरा यो विद्रोही शक्तिसँग पनि विद्रोह र लडाईको कार्यक्रम देखियो, अनुभव गरियो तर सत्ता प्राप्तीपछि मुलुकलाई विकसित बनाउने ठोस योजना र कार्यक्रम भएको देखिएन, पाइएन । पछाडी पारिएको वर्गलाई सत्तामा स्थापित गर्ने राजनीतिक कार्यक्रम यो शक्तिसँग देखियो तर मुलुकको समग्र आर्थिक र सामाजिक सुधार एवं विकासकोलागि ठोस कार्यक्रम यो शक्तिले पनि आफू सत्तामा पुगेपछि लागू गर्न सकेन । यो शक्ति सत्तामा पुगेको झण्डै दुई दशक पुग्न लाग्यो, तर जनता र देशलाई विकासकालागि सन्तुष्ट र विश्वस्त तुल्याउन सकेको छैन । २०४६ को परिवर्तनपछि मुलुकमा विकासको मूल फुट्ने अपेक्षा थियो, तर जनअपेक्षा अझै पूरा हुन सकेको छैन । त्यसकारण जनतामा व्यापक निरासा छ । आक्रोश छ । राज्यले नागरिकलाई विश्वास दिलाउन सकिरहेको छैन । कार्यपालिका, न्यायपालिका, व्यवस्थापिका र सञ्चार जगत चारवटै अङ्गप्रति नागरिकहरू पूर्ण विश्वस्त हुन सकिरहेका छैनन् । त्यसैले पछिल्लो पिँढीको पढेलेखेको सुशिक्षित युवा पुस्ता वैदेशिक रोजगारीमा पलायन भईरहेको छ । नागरिकहरू देशबाट बाहिरिने क्रम बढ्दो छ । जबसम्म राज्यले नागरिकहरूलाई सेवा प्रवाहमा विश्वस्त तुल्याउन सक्दैन तबसम्म यो क्रम चलिरहन्छ ।

२०४६ पछि मुलुकमा भ्रष्टाचार निकै बढेको हो । २०४६ अघिको पञ्चायती व्यवस्थामा भ्रष्टाचार नभएको भन्ने होइन । पञ्चायतीकालमा राजदरबारमा बलियो पहुँच भएका सिमित पदाधिकारीले मात्र राजासँग डराई डराइकन देश लुटेका थिए । बहुदलपछि भ्रष्टाचारले राजनीतिक संरक्षण पायो र संस्थागत रूप लियो । आ–आफ्ना दलका कार्यकर्तालाई सत्ताले जुनसुकै अपराध गर्न छुट दियो, फलस्वरूप सुशासन बहाली हुन सकेन । दण्डहीनता बढ्यो । यसले मुलुकलाई खोक्रो बनायो । ०४६ पछि राजनीति र सरकारी नोकरीमा एक समय मानिसहरूको निकै आकर्षण बढ्यो । कारण हो, भ्रष्टाचार गरेर अकुत सम्पत्ति जोड्न सकिने, पाइने भएकाले । यस अघिसम्म उत्तम खेती, मध्यम व्यापार, निच नोकरी मानिन्थ्यो । ०४६ पछि उत्तम नोकरी, मध्यम व्यापार र निच खेती भयो । भ्रष्टाचारबाट सम्पत्ति आर्जन गर्न छुट भएपछि नोकरी उत्तम मानियो । ०४६ पछि गठन भएको अख्तियार दुरूपयोग अनुसन्धान आयोगले छिटफुट रूपमा भ्रष्टाचारीहरूमाथि कार्वाहीको डण्डा चलाएपनि यो प्रभावकारी र परिणाममूखी छैन । अख्तियार दुरूपयोग अनुसन्धान आयोग राजनीतिक हस्तक्षेपका कारण संवैधानिक अङ्ग बन्न नसकेको र यसले दायर गरेका मुद्दा विशेष र सर्वोच्च अदालतले हराई दिने गरेकोले अख्तियार दुरूपयोग अनुसन्धान आयोगको काम परिणाममुखी बन्न नसकेको हो ।

चर्को दलीयकरणले मुलुकको सबै पेशा व्यवसाय बाँडिएको छ, भाँडिएको छ । सरकारी कर्मचारी, शिक्षक, न्यायाधिश, वकिल, पत्रकार, उद्योगी, व्यापारी, सबै पेशा व्यवसायका मानिसहरू एउटा एउटा राजनीतिक दलका क्रियाशिल सदस्य छन् । यिनले आफ्नो नीजि स्वार्थ पूरा नभए तत्काल दल परिवर्तन गरिहाल्न बेर लगाउँदैनन् । दलभित्र पनि व्यक्ति विशेषका नीजि स्वार्थ र सत्ताका गुट उपगुट क्रियाशिल छन् । आम निर्वाचन वा स्थानिय निकायको निर्वाचनको बेला उम्मेदवार बनेका नेताहरूलाई भन्दा सरकारी कर्मचारी, शिक्षक, पत्रकार, वकिल, न्यायाधिश, उद्योगी, व्यापारीलाई निकै बढी चुनाव लाग्छ । सबै पेशा व्यवसायमा दल निकटका भ्रातृ संगठनहरू छन् । शिक्षक, कर्मचारी, वकिल, पत्रकारका दल निकटका भ्रातृ संगठनहरू क्रियाशिल छन् । ति भ्रातृ संगठनका नेता बन्ने र आफ्नो मातृ दलका नेता सत्तामा स्थापित भएपछि सत्ताको सुख सुविधा प्राप्त गर्ने वा धन कमाउने तिनका उद्देश्य छन् । विशुद्ध पेशा व्यवसायकर्मी पाउन नेपालमा कठिन भएको छ । भएकाहरू ओझेलमा छन्, अपमानित छन् । यसरी हाम्रो देश भ्रष्टाचारमा चुर्लुम्म डुबेको छ । विद्यालय, धर्मालय (मन्दिर) र जनताको पहरेदार सञ्चार जगत समेत भ्रष्टाचारको दलदलमा छन् । राजनीति एवं पेशा व्यवसाय सबै क्षेत्रका अगुवाहरूमा भनाइ र गराइमा तालमेल छैन । पाखण्डी र ढोङ्गीहरू अगुवा कहलिएका छन् । उद्योग व्यापारमा चोरी, तस्करी र मिसावट गर्नेहरू सफल व्यवसायी कहलिएका छन् । राजनीति उत्कृष्ट समाजसेवा हो तर दुःखको कुरा नेपालमा यो विना लगानीको उद्योग व्यापार बनेको छ । पछिल्लो समयमा नेपालको राजनीतिमा छोटो समयमा अकुत सम्पत्ति आर्जन गरेका व्यक्ति, भ्रष्ट उद्योगी, व्यापारी र कर्मचारी व्यक्तिहरूलाई पदासिन बनाउने प्रवृत्ति बढ्दै गएको छ । थाकेका र पाकेका यस्ता भ्रष्ट व्यक्तिहरूले देश र समाजलाई झन खराब दिशातर्फ डो¥याउने खतरा छ । देशमा राजनीतिक पद प्राप्त गर्न तँछाड मछाड छ । राजनीति सेवाभावले नभई स्वार्थभावले गरिएको छ । सत्तामा पुग्नु सेवा गर्ने उद्देश्य छैन । निजी सम्पत्ति कमाउने र म यस्तो ठूलो मान्छे हुँ भन्दै समाजमा धाक, रवाफ जमाउने उद्देश्यले राजनीतिक पद प्राप्त गर्न खोज्नेहरू हावी छन् । समाजमा तिनीहरूको बोलवाला छ । सरकारी कर्मचारीले सेवा प्रवेश गरेको दिनदेखि नै उसको उद्देश्य धन कसरी कमाउने भन्ने छ । यसरी देशमा चारैतिर भ्रष्टाचार व्याप्त छ । दण्डहीनता व्याप्त छ । सत्तासिन र विपक्षी राजनीतिक दल र तिनका नेताहरू सत्ताप्राप्तिको दाउपेच र षड्यन्त्रमा व्यस्त छन् । नेताहरूले मुलुकलाई कसरी विकसित र समृद्ध बनाउने एवं नागरिकहरूलाई कसरी सुखी बनाउने भन्ने विषयमा चिन्तन गर्न एकघण्टा समय खर्चेको पाइदँैन । मुलुकमा औद्योगिकरणको गति सुस्त छ । निर्यात छैन । आयात उच्च छ । पहाडी जिल्लाका बस्तीहरू तराई र शहरमा बसाईसराइले रित्तिईसकेका छन् । १२ कक्षा भन्दा माथि पढ्ने विद्यार्थीको कमीले देशका सबै विश्वविद्यालयहरू समस्यामा परिसकेका छन् । यसरी मुलुकमा अत्यासलाग्दो वातावरण बनेको छ । मुलुक साँच्चै सङ्कटमा छ । राजनीतिले गति छाडेकाले र जनविश्वास गुमाएकाले यस्तो अवस्था बन्न पुगेको हो । मुलुकले तत्कालै निकास पाउने छाँट पनि देखिदैन । यद्यपी लोकतन्त्रको विकल्प लोकतन्त्र नै हो । सुशिक्षित युवा पुस्ता अघि बढेर मुलुकलाई सम्हाल्नु आजको आवश्यकता हो ।