खोज

हरेक बर्षजस्तै घुमिफिरी यो बर्षको जनैपूर्णिमा अर्थात रक्षा बन्धन आज परेको छ । हिन्दु धर्मावलम्बीहरूले यो पर्वलाई निकै महत्वका साथ लिने गर्दछन । परापूर्व कालदेखि हरेक वर्ष श्रावण शुक्ल पूर्णिमा मान्ने सन्दर्भमा जनै पूर्णिमा, ऋषि तर्पणी वा रक्षाबन्धन पनि भन्ने गरिन्छ । धेरैजसो श्रावण महिनामा पर्ने भएकाले यसलाई श्रावणी पनि भन्ने गरिन्छ । त्यस्तै यो दिनमा अधिकांशले क्वाँंटी खाएर पर्व मनाइने भएकाले यो दिनलाई क्वाँंटी खाने पूर्णिमा पनि भन्ने गरिन्छ । यो चाडलाई सबै धर्मावलम्बी र जात जातिका मानिसहरूले समानरूपले मान्ने भएकाले यो चाडलाई धार्मिक समन्वयको चाडका रूपमा पनि लिइन्छ । हिन्दु, बौद्ध, शाक्त, बैष्णव आदी सबैले संयुक्त रूपमा यो चाडमा नौथरी गेडागुडीको क्वाँंटी खाएर मनाउने गर्छन जसमा ठूलो केराउ, सानो केराउ, गेडा मास, मस्याडङ, सेतो बोडी, कालो बोडी, बिभिन्न खाले सिमी, चना, बकुल्ला लगायत मिक्स गरेर दुई तिन दिन पहिले भिजाएर धेरैजसो ठाउँंमा उमारेर खाने गरिन्छ ।

यो दिनमा विभिन्न स्थानका बौद्धहरूले बहालहरूमा भगवान बुद्धका मुर्तिहरू, पौभा र पुराना बौद्धकालिन वस्त्र तथा सरसामान र अन्न समेत प्रदर्शन गर्ने चलन छ । यो पूर्णिमाका दिन ज्यापु किसानहरूले खेतमा गई भ्यागुतालाई भात खुवाउने गर्छन । त्यसैले यो दिनलाई भ्यागुतालाई भात खुवाउने दिनका रूपमा पनि लिइन्छ । यो पूर्णिमाका दिन हिन्दु धर्मालम्बीहरूले सबेरै उठेर गोबर, खरानी वा सेतो माटो जिउमा दलेर नुहाएर सप्तऋषिहरूलाई पुजा गर्ने र तर्पण गर्ने भएकाले यस दिनलाई ऋषि तर्पणी पनि भन्ने गरिन्छ । तागाधारीहरूले यो दिनमा विधिपूर्वक बनाइराखेको जनै र रक्षा सुत्रलाई विधिपूर्वक मन्त्र पढेर गुरु वा पुरोहितबाट श्रद्धा र भक्तिभावले जनै लगाउने र हातमा डोरो रक्षा सुत्र बांँध्ने गर्छन । जनै पूर्णिमाका दिन क्वांँटी दान गरेर पुण्य सञ्चय गरी आफूले पनि पौष्टिक तत्व भएको क्वाँंटी खाएर शरीरलाई स्वस्थ पारेर बलियो बनाउनु पर्छ भनि हाम्रा पुर्खाहरूले यो चलन चलाएको अनुमान गर्न सकिन्छ ।

यो समय भनेको असार, साउन महिना त्यसमा पनि दिनभर रोपाइँं गरेर शरिरमा लागेको सर्दी र कमजोरीलाई हटाउन हाम्रा पुर्खाहरूले यो क्वाँंटी खाने चलन बनाइराखेका हुन । तराईतिर भने यो दिन दिदी बहिनीहरूले आफ्ना दाजुभाईहरूलाई राखी बांँधिदिने चलन छ । यो चलनले दिदीबहिनी र दाजुभाईबीचको सम्बन्धलाई अझ प्रगाढ बनाइ दिन्छ भन्ने मान्यता रहेको छ । रक्षाबन्धनको विषयमा सुनिएका किम्वदन्ती अनुसार एकपटक देवता र दैत्यहरूका बीचमा १२ बर्षसम्म युद्ध भएछ । तर त्यस युद्धमा न दैत्यहरूले नैे जित्न सकेछन, न त देवताहरूले नै जित्न सके । युद्ध गर्दागर्दा देवताका राजा इन्द्र पनि थाकेछन् ।

दैत्यहरूलाई किन हराउन सकिएन भनी इन्द्र आश्चर्यमा परेछन र के गर्दा जित्न सकिन्छ भन्ने विचारले इन्द्रले आफ्ना गुरु वृहस्पतिकहाँं गएर उपायका लागि सल्लाह मागेछन् । हामीले जति युद्ध गर्दा पनि दैत्यहरूलाई हराउन सकेनौंँ । हजुरले कृपा गरेर हामीले जित्न सक्ने कुनै उपाय बताइदिनुहोस । मैले के गरेमा युद्ध जित्न सफल हुन्छु भनि इन्द्रले गुरु वृहस्पतिसंँग अनुनय विनय गरेछन । अनि वृहस्पतिले भनेछन– हे इन्द्र सबै देवताहरू साथमा लिई इन्द्राणीकहाँं गएर देवताहरू सबैलाई र आफुलाई पनि रक्षाका लागि व्रत गर्नुपर्यो भनेर इन्द्राणीलाई व्रत गराउनु पर्यो, जब व्रत समापन हुन्छ, त्यस समयमा जुन धागो प्राप्त हुन्छ त्यही धागोले इन्द्रको दाहिने हातमा बांँधी दिनाले तपाईंहरूको अवश्य नै युद्धमा विजय हुनेछ ।

गुरु वृहस्पतिको यस्तो आज्ञा पाएपछि सम्पूर्ण देवतासहित इन्द्राणीकहांँ गएर इन्द्रले सबै कुरा भनेछन् । इन्द्राणीले पनि सम्पूर्ण देवताको रक्षाका लागि विधिपूर्वक व्रत बस्छिन । व्रत सकिने बित्तिकै इन्द्रको दाहिने हातमा रक्षा सुत्र धागो बाँंधेर निधारमा टीका प्रसाद लगाईंदिँंदै भन्छन– निर्धक्क भएर युद्धमा जानुहोस । अवश्य पनि विजयी हुनुहुनेछ । यसरी इन्द्रले रक्षा सुत्र बांँधेर युद्धमा गएछन् । पुनः देवता र दैत्यको बीचमा युद्ध शुरु हुन्छ तब दैत्यहरू नै चकित हुन्छन । अन्तत देवताहरूकै विजय हुन्छ । त्यही समयदेखि विजयको प्रतिकको रूपमा यो पर्व मनाउँंदै आइरहेको भन्ने चलन छ । त्यस्तै अर्को किंवदन्ती अनुसार प्राचीनकालमा श्रावण महिनामा ठूलाठूला ऋषिहरू गाउँंगाउँं र नगरमा गएर मानिसहरूका बीचमा प्रेम, सद्भाव र आत्मीयता फैलाउन उपदेश दिने गर्दा रहेछन् । श्रावणी अर्थात जनै पूर्णिमाका दिन रक्षा बन्धन गर्ने ती ऋषिहरूले विभिन्न गाउंँमा गएर ठूलाठूला यज्ञ गरेर गृहस्थी मानिसहरूलाई त्यस यज्ञमा भाग लिन लगाउने र भक्तजनहरूले पनि अति नै श्रद्धा राखेर ऋषिबाट गुरु मन्त्र लिने गर्दा रहेछन ।

ऋषिहरूले पनि मन्त्र दिनु अघि मानिसहरूले सत्य, प्रेम र सदभावमा सधै बस्नुपर्ने उपदेश दिँंदा रहेछन । यसका साथै भक्तजनहरूले पनि गुरुको उपदेश जीवनभरी पालना गर्ने छु भनि सत्य बाचा बोल्दा रहेछन् । त्यही बाचाबन्धनलाई सधै पालना गर्छु भनि सत्य बाचा बोल्दा रहेछन । त्यही बाचा बन्धनलाई सधै पालना गर्छु भनि सम्झना गराई राख्न नै हरेक बर्ष ऋषिहरू मानिसहरूका घरघरमा गई हातमा रक्षा सुत्र बाँधिदिने र जनै धारण गरिदिने चलन रहेको हो र यसलाई परम्पराका रूपमा मनाउंँदै आएको हो भन्ने पनि गरिन्छ ।

दानवहरूका महाबली राजालाई जुन सत्यले बाँंधिदिए त्यही सत्यले बाँधिराख्न रक्षा सुत्र बँंधिदिएको हँुं । हे रक्षा सुत्र । तिमी पनि अचल भई बस्नु भनी रक्षा सुत्र बाँधेका यजमान सत्यमा अचल भएर बस्छ भन्ने अर्थमा रक्षा सुत्र बाँंधिदिने हो । रक्षा सुत्र बाँंधिदिँंदा यस्तो मन्त्र पढिन्छ । येनबद्धो बली राजा दान मिन्द्रो महाबल । तेन त्वां प्रतिबध्यानागि रक्षे मांँ चलमाँ चल । त्यस्तै जनै लगाइदिँंदा पनि यसरी मन्त्र पढने गरिन्छ । यज्ञो पवीतं परमं पवित्रं प्रजापतेर्यत्सहजं पुरस्तात । आयुष्य मग्यं प्रतिमुन्च भुभुं यज्ञापवीतं बलमस्तुतेज ।। आजसम्म पनि यो परम्परा चल्दै आइरहेको छ । यही परम्परा अनुसार ब्राह्मण वा पुरेतले यजमानको हातमा रक्षा सुत्र बांँधिदिने र पुरानो जनै फेरेर नयाँ जनै लगाइदिन्छन । यजमान सध्रै सत्यतामा बसोस भनि गुरु पुरेतहरूले आशिर्वाद दिइरहन्छन । सधै यजमानको जीवन सुखमय भएर जीवन सफलतापूर्वक अघि बढिरहोस् भनि पुरेतहरूले आशिर्वाद दिइरहन्छन । पछिल्लो समय कहींँ कतै भान्जाहरूले मावलीमा र ज्वाइँले ससुरालमा यो रक्षा डोरो बाँधिदिने, नयाँ जनै दिने र टिका दक्षिणा लिने चलन पनि रहेको देख्न सकिन्छ ।