खोज

नेपाल–संस्कृत–विश्वविद्यालय अन्तर्गत कालिका संस्कृत विद्यापीठ नवलपरासी सुस्तापूर्वले विद्यार्थीहरूका लागि अतिरिक्त ज्ञानका लागि वार्षिक रूपमा आयोजना गर्ने गरेको शैक्षिक भ्रमण यस पटक भारतको उत्तराखण्डमा रहेका हरिद्वार, केदारनाथ र बद्रीनाथको शैक्षिक तीर्थाटनका रूपमा रह्यो । भगवानको कृपा नभइकन यी दिव्य स्थानमा जाने सौभाग्य नमिल्ने भएकाले यी स्थानहरूमा जानका लागि भगवानबाटै बोलावट हुनुपर्दछ भन्ने मान्यता रही आएको छ । यसै अनुरूप सायद भगवान् बद्रीकेदारको कृपा भएछ क्यारे हामी केही अध्यापक, विद्यार्थीहरू र हामी सम्बद्ध माताजीहरू र बाबुहरूलाई पनि ती पावन तीर्थस्थलहरूको दर्शन गर्ने सौभाग्य मिल्यो ।

यसै सिलसिलामा २०८१/०३/१९ गते विद्यापीठका प्राचार्य सहप्राध्यापक डा. रामचन्द्र कण्डेलज्यूको अभिभावकत्व, उपप्राध्यापक डा. गोपीनाथ कण्डेलको निर्देशन एवम् म स्वयं उप प्रा.श्याम खनालको संयोजकत्वमा पूर्व विद्यार्थी र विद्यार्थी सहित, गुरुमाहरू तथा बाबुहरूको टोली नारायणघाटबाट सुनौली हुँदै सरकारी बसका माध्यमले गोरखपुर पुग्यौं भने ट्रेनका माध्यमले अर्को दिन मात्र यो टोली हरिद्वारस्थित नारायणी निवासमा पुग्यो । सिद्ध स्वामी सत्यप्रकाशानन्द सरस्वतीज्यू महाराजद्वारा स्थापित नारायणी आश्रम वर्तमान पीठाधीश नेपाल आमाका सुपुत्र, लुम्बिनी प्रदेशको अर्घाखाँची जिल्लाको अर्घातोषमा जन्मिनुभएका स्वामी योगानन्द सरस्वतीज्यू महाराजद्वारा सञ्चालित छ । वसुधैव कुटुम्बकम्को वैदिक सिद्धान्तले अभिप्रेरित स्वामीजीले आश्रमका माध्यमले धेरै नेपाली, भुटानी, वर्मेली एवम् इण्डियन विद्यार्थी, दिनदुःखी एवम् तीर्थयात्रीहरूको निस्वार्थ रूपमा निःशुल्क सेवा गर्दै आउनुभएको छ ।

२०८१।०३।२१ गते हामी हरिद्वारबाट विहान ७ बजे केदारनाथका लागि ट्राभलर –७ नाम गरेको मिनी बस स्टाइलको इन्डियामा टेम्पो भनिने साधनबाट प्रस्थान गर्यौँ । सो गाडीको व्यवस्था नारायणी आश्रमका कर्मचारीज्यूबाट भएको थियो भने सो मिनी बसका लागि हामीले दैनिक ५४०० भारु तिर्न पर्ने हुन्थ्यो । बद्रीकेदार यात्राका लागि सरकारी नियमअनुसार रजिष्ट्रेसन गर्नुपर्ने हुनाले यहाँ सबैको रजिष्ट्रेसन त गरिसकेका थियौँ तर सबैको बेग्लाबेग्लै गरिएकाले सबैलाई सँगै राखेर दर्ता गर्दा राम्रो हुने सुझाव गाडी ड्राइभरबाट आएकाले हरिद्वारमैँ त्यसलाई एकै स्थानमा रजिष्ट्रेशन गरायौँ । त्यसपछि ऋषिकेश हुँदै हाम्रो गाडी अगाडी बढ्यो । बीचमा रोटी सब्जीको प्रसाद ग्रहण गरी लगभग ९४ किलोमिटर पार गरी हामी देवप्रयाग आयौँ । देवप्रयागमा गंगोत्रीबाट आएकी भागिरथी र बदरीनाथबाट आएकी अलकनन्दा नदीको संगम रहेछ ।

यस स्थानलाई हामीले गाडीबाटै दर्शन गरेर अगाडि बढ्यौँ । त्यसपछि ६९ किलोमिटर अर्थात् हरिद्वारबाट १६३ किलोमिटर पार गर्दा रुद्रप्रयागमा पुगिँदो रहेछ । रुद्रप्रयागमा बदरीनाथबाट आएकी अलकनन्दा र केदारबाट आएकी मन्दाकिनी नदीको सङ्गम रहेछ । यस तीर्थलाई पनि हामीले बसबाटै दर्शन गरी पुनः यात्रालाई निरन्तर अगाडि बढायौँ । त्यसपछि ४१ किलोमिटर अर्थात् हरिद्वारबाट २०४ किलोमिटर पार गर्दा हामी गुप्तकाशी भन्ने स्थानमा आइपुग्यौँ । पञ्चपाण्डवले खोज्दै हिँडेका भगवान् शिव यही स्थानमा लुक्नुभएको भन्ने पौराणिक मान्यता रहिआएको रहेछ । यस स्थानभन्दा माथि मन्दाकिनी नदी लगभग धेरै स्थानमा झरनाका रूपमा रहनुभएको रहेछ ।

त्यसैले यहाँबाट नदीको किनारै किनार आएको बसमार्गले उकालोको रूप लिने रहेछ । यही उकालो र घुमाउरोको ३१ किलोमिटर अर्थात् हरिद्वारबाट २३५ किलोमिटर बाटो पार गरी हामी सोनप्रयाग भन्ने स्थानमा आइपुग्यौँ । यस स्थानमा केदारनाथबाट आएकी मन्दाकिनी नदी र अन्यत्र कतैबाट आएकी वासुकी नदीको संगम रहेछ । हामीले लगेको रिजर्भ बस यहाँबाट माथि जानका लागि अनुमति नहुने हुँदा त्यहीबाट चल्ने ९ सिटे साना गाडीमा हामी गौरीकुण्डका लागि हिँड्यौँ । गौरीकुण्ड जानका लागि सोनप्रयागको बजारबाट लगभग १.५ किलोमिटर हिँडिसकेपछि मात्र गौरीकुण्ड जाने जिप मिल्दो रहेछ । त्यसपछि पाँच किलोमिटरको साँघुरो बाटोको यात्रा पूरा गरी त्यसदिन हामी गौरीकुण्डमा रात बिसायौँ ।

२०८१।०३।२२ गते विहान सबेरै उठी सबैजनाले आफ्नो नित्यकर्म गरी केदारनाथ जानका लागि पैदल यात्रा तय गर्ने निर्णय गर्यौँ । त्यसैक्रममा नजिकै रहेको गौरीकुण्डमा गई त्यहाँ रहेको जलद्वारा शरीरलाई पञ्चस्नानका माध्यमले शुद्ध पनि गरायौँ । यात्रा अगाडि बढ्दै गयो । हल्का उकालो बाटो पार गर्दै हामी जङ्गलचट्टी हुँदै भीमबलीमा आइपुग्यौँ । एउटा पाखोमा यात्रा गरिरहेका हामी भीमबलीबाट अर्को पाखोतिर यात्रा गर्ने रहेछौँ । केही वर्ष पहिले आएको भूस्खलनका कारणले त्यहाँ नेपाली आमाबुबासहित हजारौँ तीर्थयात्रीहरूले ज्यान गुमाउनु परेको कारणले सो पाखो परिवर्तन गरी त्यहाँ अर्को पाखोबाट बाटो बनाइएको रहेछ । त्यसैले त्यहाँ मन्दाकिनी नदी माथि रहेको पुलबाट पार गरिसकेपछि अझै ठाडो उकालो पार गर्दै केदारनाथ पुग्नुपर्ने रहेछ । बाटोमा विश्राम गर्दै र घरबाट एवम् हरिद्वारबाट लगेका खानेकुरा खाँदै हामी हिँडिरह्यौँ ।

हामीसँग एकजना सात वर्ष पुग्दै गरेका अर्का १३ वर्ष पुग्दै गरेका त्यस्तै १८ वर्षका बालकहरू पनि रहेकाले उनीहरूलाई पनि परिरहेको कठिनाई महसुस गर्दै अगाडि बढ्नु परेको थियो । तर यी बालकहरूलाई हामीले नै भेट्टाउन सकिरहेका थिएनौँ । भीमबलीबाट नदी पार गर्दै हामी लिँचोली भन्ने स्थानमा गयौँ । त्यहाँबाट भगवान् केदारनाथ विराजमान स्थानभन्दा पछाडिका हिमालयहरूको दिव्य दर्शन हुने रहेछ । हामी हिँडिरहँदा पानी भने आइरहेको थियो । त्यसैले यात्रामा केही कठिनाई चाहिँ भोग्नुपरेकै थियो । तर भगवानको कृपायुक्त दिव्य स्थानमा पुग्ने उच्च मनोबलले भने हाम्रो यात्राका कठिनाई सबै शून्य हुन पुगेका थिए । लिचोलीबाट केही उकालो र तेर्सो गरी हामी केदारनाथ पुग्दा ठ्याक्कै बेलुकाको सात बज्न पुग्यो । प्राचार्य गुरु र हाम्रा विद्यार्थीहरू हामीभन्दा केही अगाडि पुग्नुभएकाले उहाँहरूले बस्ने स्थानका बारेमा पहिले नै निश्चित गरिसक्नुभएकाले हामीले सोको चिन्ता लिनुपरेन । भगवानको दिव्य स्थानमा पुग्दा शरीरले भिन्नै आनन्दको अनुभूति गर्यो । हिमालयको काखमा भगवानको विग्रह त्यसमाथि ऐतिहासिक मन्दिर । यो आनन्दलाई प्रकट गर्न शब्द नै अभाव हुन पुगे । भगवानको आरती हेरी हामी खाना प्रसाद ग्रहण गरी त्यसदिन त्यहीँ विश्राम गर्यौँ ।

२०८१।०३।२३ गते रविवार हाम्रा लागि ऐतिहासिक दिन हुन पुग्यो । विहानको नित्य कर्म गरी भगवान् केदारेश्वरको दर्शन मात्र नभएर स्पर्श गर्ने मौका मिल्यो । सुख र दुःखरहित परमानन्दको लागि भगवानलाई प्रार्थना गरियो । रुद्रीका वैदिक मन्त्रहरूले भगवानको आराधना गरियो । सबै मिलेर देशमा शान्तिको कामनाका लागि भोलेनाथको प्रार्थना गर्यौँ । सबैमा सद्बुद्धि र आरोग्यताको कामना गर्यौँ । साना साना बालकहरूले पनि इतिहास रचे, सबैका लागि प्रेरणाका श्रोत बने । त्यसपछि हामी केदारनाथ मन्दिरको नजीकै रहेको शङ्कराचार्यको समाधि भएको भनिने स्थानमा रहेको शङ्कराचार्यको विग्रह दर्शनका साथ केदारेश्वर मन्दिरबाट केही माथि रहेको भैरवनाथको दर्शन गर्यौँ । दिव्य स्थानमा पुग्दा भोक, शोक र थकाइ त्यत्तिकै मर्ने रहेछन् भन्ने कुराको प्रत्यक्ष अनुभूति गर्यौँ । यसरी भगवानको दर्शन गरी हामी त्यहाँबाट बद्रीनाथ जानका लागि गतदिनकै बाटो पैदल यात्रा फर्कियौँ । हामीलाई गौरीकुण्डबाट पैदल जाँदा १२ घण्टा लागेको थियो भने फर्कँदा भने पैदल यात्रा १० घण्टा लाग्न पुग्यो । साना बालकहरूले फर्कँदाको अन्तिम क्षणमा केही थकाइ महसुस गरे पनि उनीहरूले पैदल यात्राद्वारा नै यात्रा पूरा गरे । ६ वर्ष १० महिना २९ दिनका साना बाबु शाश्वत खनालले सानै उमेरमा नै जाँदा आउँदाको ३६ किलोमिटर भन्दा धेरै दुरी पैदलयात्रा गरेरै भोलेनाथको दर्शन गरे । लुम्बिनी प्रदेशको मात्र नभएर नेपालकै इज्जत राखे । गौरीकुण्डबाट सानो गाडीमा सोनप्रयाग आई हामीले हरिद्वारबाट लगेको गाडीमा बस्यौँ । अर्को दिनको यात्रालाई सहज बनाउनका लागि पूर्वोल्लेखित गुप्तकाँशीमा आइ विश्राम गर्यौँ ।

२०८१।०३।२४ गते हामी विहानको नित्य कर्म गरी बद्रीनाथका लागि यात्रा बढायौँ । अघिल्ला दुई दिनको थकाईको महसुस बल्ल आज भएको थियो । तर पनि भगवानको नाम किर्तन गर्दै हामी गन्तव्यको यात्रा गरिरह्यौँ । बीचमा केही नास्ता गरी पुनः गन्तव्यतिर लाग्यौँ । उखीमठबाट रुद्रप्रयाग नपुगीकनै बद्रीनाथ जाने बाटो भएतापनि सो बाटो पहिरोको कारणले गर्दा अबरुद्ध भएकाले हामी पुनः रुद्रप्रयाग नै आइपुग्यौँ । रुद्रप्रयागबाट लगभग ३१ किलोमिटरको दुरीमा कर्णप्रयाग आउँदो रहेछ । यस स्थानमा अलकनन्दा र पिण्डर नदीको संगम हुने रहेछ । यसपछि करीब २१ किलोमिटरको दूरी पार गरी हामी नन्दप्रयाग पुग्यौँ । यस स्थानमा अलकनन्दा र नन्दाकिनी नदीको संगम हुने रहेछ । यी दुबै स्थानको अवलोकन हामीले हाम्रो गुडिरहेकै साधनबाट गर्यौँ । नन्दप्रयागबाट जोशीमठको दुरी ७९ किलोमिटर रहेछ । यस स्थानको नाम ज्योतिर्मठबाट स्थानीय जनजिभ्रोले जोशीमठ बनाएको रहेछ । भगवान् शङ्कराचार्यद्वारा स्थापित चार मठमध्येको उत्तरतर्फको मठ यही रहेछ । यस स्थानलाई फर्कँदा दर्शन गर्ने योजना अनुसार हामी बद्रीनाथका लागि यात्रा निरन्तर गरायौँ । जोशीमठबाट बाटो तल नदीतिर झर्ने रहेछ । त्यसपछिको ४२ किलोमिटर दुरी पार गर्दै हामी बद्रीनाथ धाममा राती पुग्यौँ । जोशीमठ र बद्रीनाथधामको बीचमा रहेको मार्गमा भइरहेको भूस्खलनका कारणले हाम्रो गन्तव्य केही अवेर हुन पुग्यो । त्यहाँ बासस्थान एवम् भोजन प्रसादको खोजी गरी बद्रीनाथ धामबाट लगभग १.५ किलोमिटरको दुरीमा हामीले विश्राम गर्यौँ ।

असार २३ गते जस्तै २०८१ असार २५ गते पनि हाम्रा लागि ऐतिहासिक नै हुन पुग्यो । विहानको नाई ध्वाइँ कार्यक्रम हामीले बद्रीनाथ भगवानको काखमा रहेको तप्तकुण्डमा गर्यौँ भने गङ्गामाताको शितलजलले पञ्चस्नान गर्यौँ । अनि केही सानो लाइनको पर्खाईपछि भगवानको दर्शन गर्ने सुअवसर पायौँ । यहाँ भगवानको दर्शन परैबाट गर्ने चलन रहेछ । प्राचार्य गुरुले र देवराजले ब्रह्मकपालीमा गई पितृश्राद्ध पनि गर्नुभयो भने त्यस समयमा हामी मन्दिर परिसर भित्रै बसी भगवानका हनुमान् आदि विभिन्न रूपहरूको दर्शन गर्यौँ । अघिल्लो दिनको जामले गर्दा पुनः त्यस्तै होला कि भनी हामी बद्रीनाथभन्दा केही टाढा रहेका स्थानहरूको दर्शन नगरिकनै हरिद्वारका लागि यात्रालाई निरन्तरता दियौँ । पहिरोको कारणले गर्दा हाम्रो दुई दिनसम्मको बसाई जोशीमठमा हुन पुग्यो । भगवान् शङ्कराचार्यलाई सम्झ्यौँ । आद्य शङ्कराचार्य पछिका श्रद्धाले शिर आपसेआफ झुक्ने त्यस स्थानका ब्रह्मलीन शङ्कराचार्य श्री १००८ स्वामी ब्रह्मानन्द सरस्वती, जो करपात्रीजी महाराजका साथै विश्वविख्यात महर्षि महेश योगीका पनि गुरु हुनुहुन्थ्यो उहाँको प्रार्थना गर्यौँ । धेरै वर्षसम्म रिक्त रहेको शङ्कराचार्य पद ब्रह्मानन्द सरस्वतीद्वारा पूर्ण गर्नुभएको थियो । तर, उहाँ ब्रह्मलीन भइसकेपछि त्यो पद लिनका लागि तीनओटा आचार्यहरू लागी परिरहनुभएको रहेछ । दुईओटा आचार्यको पीठ आद्य गुरु शङ्कराचार्यको तपस्थलीको कल्पवृक्ष र त्रोटकाचार्यको तपस्थली भनिने स्थानमा रहेछ भने अर्का शङ्कराचार्यको पीठ नृसिंह मन्दिरको नजिक रहेछ । पहिरोका कारण बनेर हामीलाई दिव्य स्थानमा दुई दिनसम्म बस्ने मौका मिल्यो । त्यसपछि पनि पहिरो खुल्ने अत्तोपत्तो नभएकाले हिँडरै पहिरो पार गरी हाम्रो यात्रा हरिद्वारका लागि तय भयो । रातीको ३।३० मा हरिद्वारमा आइपुगियो ।

२०८१।०३।२८ गते विहान नारायणी निवासको नजिकै रहेको गङ्गाजीको दर्शन गरी दक्षेश्वर महादेवको दर्शन गर्यौँ । अनि हरिद्वार घुम्ने योजना अनुरूप आश्रममैँ प्रसाद ग्रहण गरी गाडी रिजर्भ गरी हरिद्वारमा रहेका विभिन्न तिर्थस्थलको दर्शन गर्यौँ भने साँझको समय हरकि पौडीमा गङ्गाजीको आरतीमा रमायौँ । त्यसपछि पुनः नारायणी निवासमा नै फर्किई प्रसादग्रहण गरी विश्राम गर्यौँ । यसरी हाम्रो यात्राको लक्ष्य पूरा गरी अर्को दिन त्यहाँबाट नेपालको पश्चिमी नाका महेन्द्रनगरबाट नेपाल पसी रात्रीबसमा गन्तव्यतिर लाग्यौँ ।

भगवानको कृपा एवम् गुरुहरूको आशीर्वादले हाम्रो जटिल यात्रा पनि सहज भयो । यी तीर्थहरूको दर्शनले सनातन वैदिक धर्मको रक्षार्थ आद्य शङ्कराचार्यद्वारा गरिएको ईश्वरीय भव्य कार्यको दर्शन गर्ने मौका मिल्यो । हामीसँग गएका ६ वर्ष केही महिना, १२ वर्ष र १८ वर्षका बाबुहरू पनि यात्राका क्रममा सकुशल रहे । उमेरले हामीभन्दा जेठा प्राचार्य गुरुसहित कसैको पनि स्वास्थ्यमा केही समस्या आएन । भगवानले बोलाएर मात्र जान पाइन्छ भन्ने यी हाम्रा महान् तीर्थहरूमा मध्य असारमा पनि यात्रा सहज बन्यो । हाम्रा पिता पुर्खाहरूले ६ महिना लगाएर त्यहाँ गई ती तीर्थहरूको दर्शन गर्नु हुन्थ्यो रे । त्यहाँ गएर वस्तुस्थिति नियाल्दा तीर्थहरू विशेषत हामी नेपालीहरूकै पेवा जस्तै देखिए । नेपाली ब्राह्मणहरूलाई राजाहरूले विर्ता दिएर ती स्थानमा पु¥याएका रहेछन् । सिङ्गो इण्डिया कहिले मुसलमान त कहिले अङ्ग्रेजको गुलाम भएर आफ्ना धर्म संस्कार विर्सिरहँदा नेपाली आमा–बुबा भने कति मिहिनेतका साथ ती ती स्थानमा गई बद्री एवम् केदार भगवानको दर्शन गरेर आउनुहुँदो रहेछ । ती तीर्थमा रहेका कुनैपनि होटलहरू पूर्ण सात्विक हुँदा रहेछन् । त्यसैले ती पवित्र स्थानमा पवित्रपन अँगालेका होटलहरूमा खानका लागि कुनै सङ्कोच नै मान्नुपरेन । के गर्ने हाम्रा त तीर्थहरूलाई लोकतन्त्रपछि सिसि र मांसको भण्डारण बनाएका छन् । यी यस्तै खाले धेरै कुरा हामी नेपालीले पनि सिकी हाम्रो देशमा रहेका मुक्तिनाथ, रुरुक्षेत्र आदि तीर्थहरूको महिमागान गराउन सकियो भने धार्मिक पर्यटनले धेरैलाई रोजगार दिने रहेछ । यस किसिमको बुद्धिका लागि हामी सबैलाई भगवान् बद्रीकेदारको कृपा रहोस् भन्दै यो संस्मरण यहीँ पूरा गरियो ।