खोज

प्राकृतिक तथा कृत्रिम जलाशयहरुमा नियन्त्रित अवस्थामा माछा पालन गरी उत्पादन गर्ने तरिकालाई मत्स्य पालन भनिन्छ । यो विश्वव्यापी रूपमा सबैभन्दा छिटो बढिरहेको क्षेत्रहरू मध्ये एक हो । कुल मत्स्यपालन र जलचर उत्पादन विगत सात दशकहरूमा उल्लेखनीय रूपमा विस्तार भएको छ । नेपालमा माछा पालन दशकौं पहिले देखि गरिएता पनि व्यावसायिक रुपमा भने केही वर्ष अगाडिदेखि मात्र गर्न थालिएको हो । नेपालमा आधुनिक तरिकाले मत्स्य पालनको सुरुवात करिव २००४ सालबाट भएको मानिन्छ । माछाको बढ्दो माग, दानाको उपलब्धता, कम एफ.सी.आर(FCR), चाँडो प्रतिफल र माछाका पौष्टिक फाइदाका बारेमा उपभोक्तामा बढ्दो चेतनाका कारण अहिले माछापालन नेपाली जनताको फस्टाउँदै गएको व्यवसाय बनेको छ ।

रुपन्देहीमा मत्स्य पालनको स्थिति

रुपन्देही देशकै प्रमुख माछापालन गरिने जिल्लाहरू मध्ये एक हो । माछा उत्पादनमा देशलाई आत्मनिर्भर बनाउने र आगामी १० वर्षमा माछा उपभोगको व्यवसायीकरण, यान्त्रिकीकरण र विविधीकरणमार्फत विदेशी निर्यातको सम्भावनाको खोजी गर्ने उद्देश्यले प्रधानमन्त्री कृषि आधुनिकीकरण परियोजना (PMAMP) ले हालै रुपन्देही जिल्लालाई माछा क्षेत्रबाट स्तरोन्नती गरी माछा सुपर जोनका रूपमा पहिचान गरेको छ । रुपन्देहीको कुल जलाधार क्षेत्र (watershed) २४६० हेक्टर रहेको छ । जसमध्ये एक्वाकल्चर पोखरीले लगभग ८७७ हेक्टर ओगटेको छ । सरकारी सम्लग्नता अतिरिक्त, यस जिल्लामा माछामा आधारित परियोजनाहरूमा धेरै राष्ट्रिय र अन्तर्राष्ट्रिय संस्थाहरू सक्रिय रूपमा संलग्न छन् जसमध्ये २०११ देखि २०१३ सम्म, नेपाली कृषि तथा पोषण विस्तार परियोजना (ANEP) ले माछापालन क्षेत्रका साझेदारहरूसँग बृहत रुपमा काम गरेको छ ।

यस जिल्लामा माछापालकको संख्या करिब २१४० रहेको छ भने पोखरी संख्या ३९१० रहेकोमा १ हजार ५१७ कृषक फिश सुपर जोन अन्तर्गत छन् । आर्थिक वर्ष २०७४÷७५ मा रुपन्देही फिश सुपर जोनको माछा उत्पादकत्व ५ दशमलव ५१ मेट्रिक टन प्रति हेक्टर रहेकोमा उत्पादन ४१३२.५ मेट्रिक टन रहेको थियो । क्रमशः २०६ हेक्टर, २२१ हेक्टर र ४५० हेक्टरको पोखरी क्षेत्र भएको विस्तृत, अर्ध गहन र गहन जलचर जस्ता विभिन्न जलचर विधिहरू यहाँका किसानहरूले माछापालनमा अपनाएका छन् । रुपन्देही जिल्लाका ग्रामीण पालिका सदस्यहरुको आर्थिक विकासमा माछापालनले महत्वपूर्ण भूमिका खेलेको छ । समग्रमा, माछापालन क्षेत्रले कृषि कूल ग्राहस्थ उत्पादनमा करिब १.८३% र कूल ग्राहस्थ उत्पादनमा ०.४४% योगदान पुर्याएको छ । यहाँको उत्पादनले बजारको माग धान्न नसकेको हुँदा भारत, माछा र अन्य जलिय जीवहरू आयात गर्ने प्रमुख स्रोतको रुपमा रहेको छ ।

रुपन्देहीमा मत्स्य पालनको सम्भावना

रुपन्देही नेपालको तराई क्षेत्रमा अवस्थित रहेकाले यहाँ जलीय खेतीका लागि एकदमै अनुकूल मौसम रहेको छ । यस जिल्लामा नदी, पोखरी र ताल लगायतका विभिन्न प्रकारका जल श्रोतहरू रहेकाले यसलाई विभिन्न माछापालन गतिविधिहरूको लागि उपयुक्त बनाएको छ । मानिसमा बढ्दो चेतना र माछालाई प्रोटिनको अत्यावश्यक श्रोतको रुपमा लिइएको हुँदा माछा तथा माछाजन्य उत्पादनको माग निरन्तर बढ्दै गएको छ । बुटवल र लुम्बिनी जस्ता प्रमुख सहरी केन्द्रहरूसँग रुपन्देहीको निकटताले पनि माछा उत्पादनको लागि तयार बजार प्रदान गर्दछ । ओमसतिया गाउंपालिका वडा न. १ ठुटीपिपलमा अवस्थित मत्स्य शुद्ध नश्ल संरक्षण तथा प्रवर्द्धन श्रोत केन्द्रको उपलब्धताले जिल्लाको माछापालन क्षेत्रको विकासमा ठूलो भूमिका खेलेको छ । नेपाल सरकारले खाद्य सुरक्षा र आय आर्जनमा बृद्धि गर्ने प्रयासको रूपमा माछापालनलाई सक्रिय रूपमा प्रवर्द्धन र सहयोग गर्दै आएको छ । माछापालनलाई प्रोत्साहन गर्न विभिन्न अनुदान, तालिम कार्यक्रम र ऋण सुविधा पनि उपलब्ध छन् । रुपन्देहीका जलस्रोतहरूले स्वदेशी र विदेशी सहित विभिन्न माछाका प्रजातिहरूलाई समर्थन गर्दछ । किसानहरूले स्थानीय अवस्था र बजार प्राथमिकताअनुरुप राम्रोसँग उपयुक्त प्रजातिहरू छनौट गर्न सक्छन् ।

रुपन्देहीमा मत्स्य पालनका चुनौतीहरु

माछा पाल्ने पोखरी र खोलाको पानीको गुणस्तर माछाको स्वास्थ्य र वृद्धिको लागि महत्वपूर्ण हुन्छ । कृषि क्षेत्रबाट हुने प्रदूषण, औद्योगिक निकासी र अनुचित फोहोरको व्यवस्थापनले पानीको गुणस्तरमा नकारात्मक असर पार्न सक्छ । एक्वाकल्चर प्रणालीमा विभिन्न रोगहरू जस्तै Fin rot, निषेचित अण्डामा फंगल समस्या, Saprolegniasis देखा पर्नु अहिलेको मुख्य चुनौती हुन पुगेको छ । रोगहरू रोक्न र नियन्त्रण गर्न उचित व्यवस्थापन र जैविक सुरक्षा उपायहरू अपनाउन आवश्यक देखिन्छ । गुणस्तरीय माछाको बीउ, दाना र अन्य आवश्यक स्रोतहरूमा पहुँच अझै पनि माछा किसानहरूका लागि ठूलो चुनौती हो । यी स्रोतहरूको उपलब्धता र किफायतीताले माछापालन क्षेत्रको सफलतामा महत्वपूर्ण भूमिका खेल्छ । कुशल यातायात र भण्डारण सुविधा, प्रजनन र पालन सुविधा जस्ता आधुनिक पूर्वाधारको अभावले माछापालन क्षेत्रको विकासमा बाधा पुर्याउन ठूलो भूमिका खेलेको छ । बजारमा पहुँच र माछा उत्पादनको उचित मूल्य निर्धारण माछा किसानहरूका लागि अर्को चुनौती रहेको छ । मूल्य उतार–चढाव र बजारको मागले माछापालन क्षेत्रको नाफालाई प्रत्यक्ष असर गरेको देख्न सकिन्छ । यी चुनौतीका साथसाथै सरकारी निकायको माछापालक कृषकप्रति अन्य कृषक सरह गम्भीर रुपमा ध्यान नगएको पनि देख्न सकिन्छ ।

समग्रमा भन्नुपर्दा, रुपन्देही माछा उत्पादनको उच्च सम्भावना बोकेको जिल्लाहरू मध्ये एक हो जहाँ हरेक वर्ष यसको स्थितिमा सुधार भइरहेको देख्न सकिन्छ । माछापालन क्षेत्रको सुधारमा तीनै तहका सरकारको सक्रिय भूमिकाले जिल्ला र अन्ततः देशमा उत्पादन र उत्पादकत्व अवश्य बढाउन सकिन्छ । सम्भाव्यताको बाबजुद पनि सचेत रहन धेरै चुनौतीहरू छन् । दीर्घकालीन व्यवहार्यता सुनिश्चित गर्न र सम्भावित नकारात्मक वातावरणीय प्रभावहरूलाई कम गर्न दिगो र जिम्मेवार माछापालन अभ्यासहरूमा जोड दिनु महत्वपूर्ण हुन्छ ।