खोज

लुम्बिनी पुगेर झट्ट हेर्दा धेरै काम भए जस्तो लाग्छ । विश्वका एक अर्ब भन्दा बढी बौद्ध धर्मालम्वी र त्यत्तिकै संख्याका आध्यात्मिक पर्यटनको गन्तव्यको थलो लुम्बिनीमा पर्यटन भित्र्याउन यति धेरै काम गर्न बाँकी छ कि बताइ साध्य छैन । लुम्बिनी विकास कोष ऐन २०४२ ले लुम्बिनी जनित क्षेत्रहरुको पुरातात्विक क्षेत्रहरुको संरक्षण र विकास गर्न लुम्बिनी विकास कोषलाई जिम्मेवारी दिएको छ । लुम्बिनी गुरुयोजना सम्पन्न भै सक्न लाग्दा, गौतम बुद्ध विमानस्थल संचालनमा आइसक्दा, लुम्बिनी हुँदै भैरहवा र बुटवल सम्मका क्षेत्रमा पर्यटकीय होटलहरु प्रयाप्तरुपमा सञ्चालनमा आउँदा समेत धार्मिक, आध्यात्मिक र अन्य गुणस्तरीय पर्यटकहरु आशा गरे भन्दा निकै कम लुम्बिनी आएका छन् । आएका पर्यटकहरुलाई एक दिन राख्न पनि धौ–धौ परेको छ । यसको गहिरो कारण पहिल्याउनतिर नलाग्ने हो भने हाम्रो धरोहर, हाम्रो आशाको केन्द्र केवल पट्यार लाग्दो पर्खाइमा मात्र सीमित हुने हो कि भन्ने डर छ । हो, लुम्बिनी आउने पर्यटकहरुले हालसम्म अत्यन्तै धुलो र फोहोर, महंगो, हार्दिकता नभएको, प्रवेश र निकासको स्पष्ट रुट नभएको, सरलरुपमा बुद्धलाई चिनाउने डिजिटल प्रविधि र व्यवस्था नभएको, लुम्बिनी आएर के सिक्ने भन्ने स्पष्ट प्रवन्ध नभएको, रोजेको वस्तु खाने र लैजाने प्रवन्ध नभएको, यात्रामा कठिनाइ जस्ता समस्या भोग्ने गरेका छन् । यिनै समस्याहरुका बीचबाट यस लेखमा कारण र उपायको सन्दर्भमा नजिकवाट नियाल्दा लागेका अनुभूतिहरु पस्कने प्रयास गरिएको छ ।

१. संस्थागत संरचना

आधुनिक पर्यटन निकै जटिल र अन्तरसम्वन्धित विषय हो । संघीय सरकारको बुझाइमा लुम्बिनी क्षेत्रमा पर्यटक भित्र्याउने काम समेत लुम्बिनी विकास कोषको हो कि भन्ने ठम्याइ छ । भौतिक विकास, पुरातात्विक उत्खनन् र संरक्षणको काम त कोषले गर्न सक्छ तर पर्यटन भित्र्याउने काम एक छुट्टै विशिष्टिकृत कार्य भएकोले कोषको विद्यमान प्रयासले मात्र संभव छैन । संरचनात्मक परिवर्तन नगरी कोषले विद्युतीय बस सञ्चालन गर्न खोज्दा नसकेर थन्क्याउनु पर्नाको कारण यही हो । यसको लागि कि त हालको कोष संरचनालाई परिवर्तन गरी पूर्वाधार निर्माण तथा संरक्षण एक र पर्यटन प्रवद्र्धन विभाग अर्को गरी भूमिकालाई परिवर्तन गर्नु पर्दछ । पर्यटन प्रवद्र्धन विभागले प्रदेश र स्थानीय सरकारसंग मिलेर बृहत्तर कार्यक्रमहरु संचालन गरिनु पर्छ । यसको विकल्पको रुपमा प्रदेश सरकारको पर्यटन विकास परिषदलाई कार्यकारिणी अधिकार र स्रोत सम्पन्न लुम्बिनी क्षेत्र पर्यटन प्रवद्र्धन बोर्डमा रुपान्तरण गरी लुम्बिनी हेर्ने विभाग छुट्टै स्थापना गर्नु पर्छ ।

२.पर्यटन प्रवद्र्धन

वर्तमान वैश्य युगमा आफुसंग राम्रो वस्तु भएर मात्र हुँदैन । यसलाई पस्किने वा देखाउने कुशलताको समेत आवश्यकता हँुदो रहेछ । यसको लागि देहायका क्रियाकलापहरु गर्न अति आवश्यक देखिन्छन् ।

क. बुद्धलाई चिनाउनुपूर्व आपैmले चिन्नेः सिद्धार्थले जन्मदै सात पाइला हिडेर औला ठडाएर संसारलाई आफु समान लोकमा ज्येष्ठ व्यक्ति कोही नभएको उद्घोष गर्नुभएको थियो । यो युग बुद्ध शासनको युग हो । बुद्ध समान ध्यानी र ज्ञानी व्यक्ति मानव देहमा कोही पनि छैन । बुद्धले दिएका ज्ञान मानवको लागि अति सरल, उच्च र व्यावहारिक छन् । बुद्धले भनेका हरेक कुरा आपैmले प्रयोग गरेका वैज्ञानिक विषय हुन् । बुद्धलाई नचिनेरै पर्यटन प्रवद्र्धन गर्छु भन्नु भ्रम मात्र हो । केही समयअघि लेखकले २० जना शिक्षित व्यक्तिलाई बुद्धले संसारलाई के दिनु भयो ? भनी सोध्दा बुद्धले शान्तिको उपदेश दिनुभयो भन्ने छोटो मात्र उत्तर पाइयो । बुद्धलाई चिन्नु प्रत्येक नेपालीको गौरवको विषय हो । आधारभुत बुद्ध दर्शन जस्तैः चर्तुआर्य सत्य, आर्य अष्टांगिक मार्ग, पञ्चशील, त्रिलक्षण, प्रतित्य समुत्पाद, पारमिता, कर्मको फल, गृहीविनय जस्ता विषय हरेक नेपालीले थाहा पाउनुपर्दछ । कुनै पर्यटकले बुद्धको विषयमा सामान्य कुरा लुम्बिनीका स्थानीयलाई सोध्यो भने के जवाफ पाउला ? यसैले बुद्धभूमीका स्थानीय (रुपन्देही, कपिलवस्तु र नवलपरासी) नागरिकहरुले अझ बढी बुद्धलाई चिन्नु पर्दछ । यसको लागि बुद्ध दर्शनको फराकिलो अध्ययन अध्यापनका साथै स्थानीय पाठ्यक्रममा बुद्ध दर्शनलाई समावेश गरिनु पर्छ । लाखौको संख्यामा आधारभुत बुद्ध दर्शनको पुस्तक र हाते पुस्तिका छपाइ गरी वितरण गरिनु पर्छ । बुद्ध दर्शनका महत्वपूर्ण पुस्तकहरुको अनुवाद र प्रकाशन गरी सर्वसुलभ बनाइनु पर्छ । बुद्ध दर्शनको सार धम्मपदलाई गीता जस्तै महत्वपूर्ण बनाइनु पर्छ । बुद्धको शिक्षामा आधारित भिडियो डकुमेन्ट्री तयार गरी स्थानीय तथा राष्ट्रिय टेलिभिजनबाट प्रशारण गरिनुपर्दछ । सामाजिक संजालमा बुद्धका ज्ञानमुलक सामग्री प्रर्याप्तरुपमा पस्किनु पर्छ ।

ख. बुद्ध प्रतिको सम्मान र गौरब बढाउने क्रियाकलापः विपश्यना ध्यान बुद्धले संसारलाई दिनु भएको अनुपम उपहार हो । यसैगरी चतुआर्य सत्य, प्रतित्य समुत्पाद लगायत चौरासी हजार धर्म स्कन्ध मानव हितका लागि अत्यन्त सरल, बैज्ञानिक र व्यावहारिक छन् । रुप लोक अर्थात बुद्ध शासनको समयमा जन्मन पाउनु र बुद्ध भूमिमा जन्मलिनु हाम्रो लागि अहोभाग्य हो । बुद्धलाई वास्तविक रुपमा चिनेर, बुद्धले सिकाएको विपश्यना ध्यान अभ्यास गरेर, बुद्धको ज्ञानलाई दैनिक जीवनमा रुपान्तरण गरेर, बुद्धप्रति श्रद्धा व्यक्त गरेर हामी बुद्ध जन्मस्थलका नागरिक हुनुको गौरव बढाउन सकिन्छ । बुद्धकालमा बुद्धले धारण गर्नु भएका संस्कार र जीवनशैलीलाई जीवन्त दिएर पनि बुद्ध प्रतिको सम्मान प्रकट गर्न सकिन्छ । रुपन्देहीको सिद्धार्थनगरमा बुद्ध कलरले घर रंगिनु, बुटवल–भैरहवा सडक खण्डमा प्रयाप्त बुद्ध मुर्ती राखिनु, सवारी साधनहरुमा बुद्धका उपदेशसहितका तस्विर राखिनु, बुद्धमय पार्क निर्माण हुनु बुद्ध प्रतिका केही सम्मानका उदाहरण हुन् । यस्ता हजारौ क्रियाकलाप घर, समुदाय र सार्वजनिक स्थलमा गर्न सकिन्छ । कालान्तरमा यो समेत आपैmमा पर्यटनको स्रोत बन्दछ ।

ग. बुद्धमैत्री वातावरण ः लुम्बिनीमा अधिक संख्यामा बौद्ध तीर्थालु र आध्यात्मिक पर्यटक आउने हँुदा यहाँको पथ प्रदर्शक, होटल तथा रेष्टुरेन्टका सेवा प्रवाहक, सवारी चालक, सरकारी सेवकलगायत सञ्चार जगतमा समेत शिल, आचरण र बुद्धत्व भाव खोजेको हुन्छ । पर्यटन सेवा प्रवाहलाई बुद्धमैत्री बनाउन Putting Buddism at work को धारणामा सरोकारवालाहरुलाई छोटा तालिम मार्पmतआधारभूत बुद्धत्वको ज्ञान दिन जरुरी हुन्छ । बुद्धभूमि क्षेत्रका राजनीतिज्ञ, कर्मचारी, शिक्षक, उद्योगपति, व्यापारी, संचारकर्मी, सहकारी, महिला समुह, युवा समूह, विद्यार्थी, श्रमिकहरु माभm छुट्टाछुट्टै रुपमा orientation कार्यक्रम संचालन गरी बुद्धमैत्री वातावरण तय गरिनु पर्छ । बुद्धभूमीका पालिकाहरुमा कुनै टोल वा कुनै समूहमा पञ्चशील लागु गर्ने जस्तै मदिरा निषेधित टोल, चोरी मुक्त टोल, हिंसा निषेधित टोल आदि । लुम्बिनी, तिलौराकोट, देवदह, रामग्राम नगरपालिकाहरुले चर्तुब्रह्मा विहारका एक एक विषय (मैत्री, करुणा, मुदिता र समभावं) लाई कार्ययोजना बनाई स्थानीयकरण गरी लागु गरिनु पर्छ । बुद्ध शिक्षाको अभ्यास समेत आध्यात्मिक पर्यटनको विषय बन्न पुग्छ ।

यसैगरी भैरहवा एयरपोर्टदेखि लुम्बिनी, तिलौराकोट, देवदह र रामग्राम, बुटवलदेखि सैनामैनासम्मका सडकहरु, पार्कहरु, होटल रेष्टुरा, पसलहरु, सवारी साधन फुटपाथ सर्वत्र बुद्धबचन, बुद्धका तस्विर भिडियो, बुद्ध वचनका होर्डिङ बोर्डहरु राखेर बुद्धमय वातावरण बनाउनु पर्दछ ।

घ.पर्यटनमैत्री वातावरणः पर्यटन र मनोविज्ञानको गहिरो सम्वन्ध छ ।  उल्लेखित कार्यको लागि पर्यटन प्रवद्र्धन बोर्डले तीनै तहका सरकार र निजी क्षेत्रको समन्वय र सहकार्यमा मितव्ययी र गुणस्तरीय सेवाको सुनिश्चितता प्रदान गर्नु पर्छ । निजी क्षेत्रले लुम्बिनी र आसपासमा पञ्चशिलको पालना गर्दे मनोरन्जन दिने water park, street walk with local foodland and cultural programme, national shopping Mall संचालन गर्नु पर्छ । मुख्य सम्पदाहरु अत्यन्त सफा र हरियाली प्रवद्र्धन गर्नु पर्दछ ।

ङ.धार्मिक पर्यटनः संसारभरका करोडौ बौद्ध तीर्थालुहरु र आध्यात्मिक व्यक्तिहरु लुम्बिनीमा पाइला टेक्न आतुर छन् । कुटनैतिक नियोगहरु मार्पmत लुम्बिनीको विश्वभर र बौद्ध देशहरुमा बिशेष प्रचार प्रसार गरिनु पर्दछ । सरकारले अन्तर्राष्ट्रियस्तरका ठूला धार्मिक कार्यक्रमहरु लुम्बिनीमा संचालन गर्ने प्रबन्ध गर्नु पर्दछ । गौतमबुद्ध विमानस्थलमा चीन, जापान, श्रीलंका, भुटान, म्यानमार, थाइल्याण्ड र अन्य बौद्धमार्गी देशहरुबाट सीधा उडानको प्रबन्ध गरिनु पर्छ । लुम्बिनीको हलमा कोषले विहारहरुको सहकार्यमा हरेक दिन सन्ध्याकालीन २ घण्टा ध्यान र बुद्धको जीवनी र ज्ञान विषयक विशेष भिडियो प्रस्तुती गरिनु पर्दछ । सुत्रपाठ र पुजा गर्न चाहनेहरुका लागि समेत विशेष व्यवस्था गरिनु पर्छ । यसैगरी विशेष साधकहरुका लागि बिहानको तीन दिने, एक हप्ते वा एक महिने कार्यक्रम संचालन गरिनु पर्दछ । लुम्बिनी स्थित बिहारहरुले ज्ञान र ध्यान सम्बन्धी विशेष प्याकेज संचालन गर्नु पर्दछ । लुम्बिनीको विपश्यना केन्द्रलाई सुविधा सम्पन्न बनाइनु पर्छ । सुविधा सम्पन्न विपश्यना केन्द्रहरु अन्य स्थानहरुमा पनि संचालन गरिनु पर्छ ।

च.साँस्कृतिक पर्यटनः बैशाख पूर्णिमा मात्र होइन बुद्ध परम्परामा सबै पूर्णिमाको उत्तिकै महत्व छ । राजा शुद्धोधनको दरवारमा हरेक पूर्णिमा उत्सव मनाउने चलन थियो । विगतमा प्रदेश सरकारले लुम्बिनी भ्रमण वर्षको अवसरमा सुरु गरेको बाह्रै महिना बुद्धपूर्णिमा मनाउने अभ्यासले सकारात्मक प्रभाव पारेको हुँदा तत् तत्् पालिकाहरुको साझेदारीमा धुमधामका साथ मनाउनु पर्छ । तिलौराकोटमा सिद्धार्थ जन्मेपछिको मायदेवी उत्सव, सिद्धार्थलाई पहिलो पटक समाधी प्राप्त भएको रोपाइ उत्सवलाई निरन्तरता दिनुपर्दछ । हरेक दिन मायादेवी मन्दिरमा सन्ध्याकालीन शान्ती दीप प्रज्वलन एक विशेष कार्यक्रम संचालन गर्नु पर्छ । शान्ती दीप प्रज्वलनको प्रमुख आतिथ्यता देश विदेशका ख्याती प्राप्त व्यक्तिहरुलाई गराउनु पर्छ । यसमा सौर्य उर्जाको व्यवस्था गरी सिगै लुम्बिनी धपक्कै बल्ने गरी प्रकाशमय बनाउनु पर्दछ । यसैगरी मोन्लाम पुजा, विराह नृत्य, कथिन दान लगायतका बुद्धकालीन जात्रा र महोत्सवहरुलाई सभ्य र भव्यरुपमा मनाइनु पर्दछ ।

छ. बुद्धमय शैक्षिक पर्यटनः बुद्ध भूमिका विद्यालयहरुमा देशका विभिन्न भूभागका बालबालिकाहरुलाई बुद्धको ज्ञानका विभिन्न शीर्षकहरुमा निवन्ध लेखन, वक्तृत्वकला, चित्रकला, कविता प्रतियोगिताहरु सञ्चालन गर्नुपर्छ । बालबालिकाहरुमा Little Buddha अभ्यास गराउन सकिन्छ । राष्ट्रिय तथा अन्तर्राष्ट्रियस्तरका महत्वपूर्ण र विशेषगरी शान्ति र मेलमिलाप सम्वन्धी गोष्ठी, तालिमहरु लुम्बिनीमा संचालन गरिनुपर्दछ । लुम्बिनी बौद्ध विश्वविद्यालयलाई बौद्ध शिक्षा र नेपालको बौद्ध अनुसन्धान केन्द्रको रुपमा विकास गरिनु पर्दछ । यस क्षेत्रका सरोकारवालाहरुलाई विश्वविद्यालयले बुद्ध दर्शनका छोटा सेमिनारहरु प्रशस्तै संचालन गर्नु पर्छ । यस्तै शोधार्थीहरुलाई बुद्ध शिक्षाको स्थानीयकरणसँग आवद्ध गर्नु पर्छ । यहाँको केन्द्रीय पुस्तकालयलाई स्रोत सम्पन्न र पहुँचयोग्य बनाइनु पर्छ । लुम्बिनी, देवदह र वाणगंगा नगरपालिकाहरुले बुद्ध शिक्षालाई आप्mनो स्थानीय पाठ्यक्रममा समावेश गरेकोमा अन्य वरिपरिका पालिकाहरुले पनि समावेश गर्नुपर्दछ । बौद्ध दर्शनको खोज र अध्ययन गर्ने तथा यस क्षेत्रमा योगदान गर्ने व्यक्तिहरुलाई विभिन्न विधामा पुरस्कार र सम्मानको व्यवस्था गरिनु पर्छ ।

ज.बुद्धमय उद्योग प्रवद्र्धनः हालसम्म लुम्बिनीमा कुनै पनि स्थानीय उत्पादनले व्यावसायिक बजार पाएको छैन । मायादेवी मन्दिर प्रवेश गर्दा स्थानीयले तयार पारेका खराउ लगाउने, चीवर पहिरेर प्रवेश गर्ने व्यवस्था गर्न सकिन्छ । लुम्बिनीको माटो, काठ, पराल, थाकलबाट उत्पादन भएका तथा यहाको अनाज, दुध र पानीले बनेका उत्पादनहरुले तीर्थालुहरुलाई कोशेली लैजान महत्व राख्छ । मायादेवी पोखरीको पानी मिसाएर लुम्बिनीको चिनो उत्पादन गर्न सकिन्छ । बुद्धभूमीका चारै क्षेत्रमा पर्यटकले खाने, प्रयोग गर्ने र लैजाने वस्तु बुद्धमय हुनेगरी उत्पादन र प्रवद्र्धन गरिनु पर्दछ ।

झ.बुद्धमय जीवनशैलीः मानिसहरुको बोली व्यवहार, उठाइबसाई, खानपिन, रहनसहन, दृष्टिकोण, आतिथ्यता, इमान्दारीता दिगो पर्यटनका गहना हुन् । पर्यटकहरुले यस्ता विषय तुरुन्तै थाहा पाउँछन् । म्यानमारका नेपाली युवापुस्ताको बोली व्यवहार र आतिथ्यता अत्यन्तै लोभलाग्दो छ । त्यहाँका बौद्ध विहारहरुले यो कुरा सिकाउने रहेछन् । यस्ता विषयले पर्यटकलाई बसाई लम्वाउन सहयोग पुग्छ । यी विषय सिकाएर सिक्ने साथै कार्यान्वयनमा कडाइ गरेर कायम राखिरहने विषय हुन् । यसमा सरकारी र निजी क्षेत्रको संयुक्त पहल आवश्यक हुन्छ ।

ञ. पर्यटकीय केन्द्र/उपकेन्द र पहुँचः लुम्बिनीलाई केन्द्रमा राखेर अन्य सम्पदा जस्तै हलेसी, काठमाडौ, नमोबुद्ध, मुक्तिनाथ, डोल्पो, काँक्रेबिहार लगायतका बौद्ध सम्पदा र पोखरा, चितवन, स्वर्गद्वारी, रारा, नेपालगञ्ज र ठाकुरद्वारा जस्ता अन्य पर्यटकीय क्षेत्रमा लामो दुरीका भ्रमण प्याकेजहरु पर्यटन व्यवसायीहरुको सहकार्यमा तय गर्न सकिन्छ । यस्तै लुम्बिनी आसपासका क्षेत्रहरु जस्तै भैरहवा, बुटवल, रामग्राम, देवदह, सैनामैना, गैडहवा ताल, सुनवलको बुद्ध मंगल ताल, गजेडी ताल, जगदिशपुर ताल, तिलौराकोट, मर्चवारी माई, त्रिवेणी, अनोमाघाट, तानसेन र सुपा देउराली सम्मका क्षेत्रहरुको छोटो दुरीका भ्रमण प्याकेजहरु तय गर्न सकिन्छ । यी स्थानहरुमा रैथाने परिकारका साथ घरबास पर्यटन (Home stay) मार्पmत स्थानीय रोजगारी र आम्दानी बढाउन सकिन्छ । लुम्बिनी विकास कोषसंग भएका विद्युतीय बसहरुलाई निजी क्षेत्रलाई न्युनतम शुल्कमा संचालन गर्ने गरी न्युनतम भाडामा संचालन गर्न दिनु पर्छ । लुम्बिनी–रामग्राम–अनोमाघाट–बुद्धमंगल ताल–देवदह–बुटवल–सैनामैना–तिलौराकोट–लुम्बिनी सर्किटको चक्रपथमा यी विद्युतीय बसहरुलाई संचालन गरिनु पर्छ । लुम्बिनी परिसरमा न्युनतम शुल्कका इलेक्ट्रोनिक सफा रिक्सा संचालन गर्नु पर्छ ।

ट.अध्ययन अनुसन्धानः बुद्धले भिक्षुहरुलाई लुम्बिनी, बोधगया, सारनाथ र कुशिनगरको भ्रमण गर्न भन्नु भएको छ । त्यस मध्ये आफु जन्मिएको लुम्बिनी अझ महत्वपूर्ण छ भन्नु भएको छ । यस बुद्ध वचनलाई अवसरको रुपमा कसरी पर्यटनसंग र आयआर्जनसंग जोड्न सकिन्छ भन्ने विषयमा अनुसन्धान हुनु पर्छ । यसैगरी अन्य दुई बुद्ध कनकमुनी र क्रकुच्छन्द बुद्धको जीवनी र जन्मस्थललाई कसरी प्रवद्र्धन गर्ने साथै पुरातात्विक क्षेत्रहरुको कसरी उत्खनन्, संरक्षण र प्रवद्र्धन गर्न सकिन्छ भन्ने विषयमा प्रयाप्त अध्ययन अनुसन्धान गरिनु पर्छ ।

३. गुरुयोजना निर्माण र कार्यान्वयन

बृहत्तर लुम्बिनी विकास गुरुयोजनाको विषय मुर्तरुपमा वा चर्कोरुपमा अगाडि आएको छैन । गुरुयोजना निर्माण गर्नु विकासको पहिलो शर्त हो । पछिल्ला दिनहरुमा नेपालमा योजना बनाउनु र गुरुयोजना बनाउनु उस्तै उस्तै देखिएको छ । विषयगत विज्ञता र गहन विश्लेषणबिना बनाइएका गुरुयोजनाले राज्यलाई र भावी पुस्तालाई नै कमजोर बनाउँछ । तिलौराकोटको गुरुयोजना बनाउनै बाँकी छ । सिद्धार्थले २९ वर्ष बिताएको क्षेत्र लुम्बिनी हाराहारीकै हैसियतमा विश्व सम्पदासूचीमा समावेश गरी छरितो रुपमा उत्खन, विकास र संरक्षण गरिनुपर्दछ । यसो गर्दा तत्कालिन शुद्धोधन निर्मित संरचनाहरु र संस्कृतिको झल्को दिन सक्नु पर्दछ । जस्तैः त्यसताका शुद्धोधन दरवारमा शहर हेर्ने धरहरा पनि निर्मित रहेछ । हरेक पूर्णिमालाई उत्सवको रुपमा मनाउने विशाल दरवार स्क्वायर (खुल्ला क्षेत्र) रहेछ । बुद्ध दर्शनमा पूर्ण चन्द्र अर्थात पूर्णिमाको ठूलो महत्व छ । राजा शुद्धोधनले हरेक पूर्णिमा उत्सव मनाउने चलन चलाएका रहेछन् । यस्ता तत्कालिन संस्कृतिलाई जीवन्त दिने संरचना निर्माण गर्नु पर्छ । अबको तिलौराकोट गुरुयोजनाले अत्याधुनिकता र विशाल पर्यटकलाई समेट्न सक्ने हुनु पर्छ । यस भद्रकल्पका पाँच मध्येका दुई अन्य बुद्धको गरिमालाई विशिष्टीकृत अस्तित्व सहित क्रकुच्छन्द बुद्धको गोटीहवा र कनकमुनी बुद्धकोनिग्लीहवासहित अरौराकोटको विशिष्ट पहिचान दिन सक्नु पर्छ । कुदानमा भिक्षुहरुसहित बुद्ध आउँदा भएका घटनाहरु, पारिवारिक मिलन, दिएका उपदेशहरुलाई व्यवस्थित गरी ध्यान र ज्ञानको पुञ्ज बनाइनु पर्छ । हजारौ शाक्यहरुको नरसंहार भएको सगरहवालाई दोस्रो विश्वयुद्ध पछिको जापानले जस्तै यस पुस्ताले शोकलाई शक्तिमा बदल्ने र शान्तिको मुल्य कति महत्वपूर्ण छ भन्ने पाठ सिक्ने शैलीमा गुरुयोजना तयार गरिनुपर्दछ ।

बुद्धलाई गर्भमा धारण गर्न सक्ने तेजस्विता भएकी मायादेवी, आमाको जस्तै प्रेम दिन सक्ने प्रजापति गौतमी र पति प्रतिको विश्वास, धैर्यता, पवित्रता र तपस्याकी जननी यशोधरा यस्ता त्रिशक्तिहरुको पुञ्जभुमी हो देवदह । देवदहलाई नारी शक्तिको महिमा बढाउने गरी गुरुयोजना तयार गरिनुपर्दछ । भवानीपुरको Little Buddha Temple मा सुन्दर धातुको मायादेवी सहितको बालक बुद्धको प्रतिमा राखी मिनी विपश्यना,पुस्तकालय र संग्रहालय संचालन गरिनु पर्छ । देवदहका पुरातात्विक क्षेत्रहरुको उत्खनन् कार्य जतिसक्यो छिटो गर्नुपर्दछ ।

रामग्रामको महत्वलाई अलिकति जनाएर यसको गुरुयोजनाको कुरा गर्न उपयुक्त हुन्छ । बुद्धलाई ज्ञानप्राप्त भएपछि सातु र मह दान गर्ने तपस्सु र भल्लुकलाई बुद्धले दिएको एक मुठी कपाल लैजाँदै गर्दा रात बिताएको स्थानमा समेत बर्मामा स्वर्णमय मन्दिर बनाइएको छ । अब कपाल राखिएको मन्दिर कति भव्य होला अनुमान लगाउन सकिन्छ । बुद्धको अस्तु धातुको आठभागको एक भाग रामग्राम बाहेक अन्यत्र कहींपनि विश्वमा छैन । अस्तु धातुलाई जीवन्त मानिएको छ । यस स्थानमा उच्च तहका साधकहरुले समेत बुद्धको मार्गदर्शन प्राप्त गर्दछन् भने ध्यानको लागि साधकहरुको मक्का मदिना जस्तै ठूलो सम्पदा स्थल हो । यसको गुरुयोजना बनाउँदा लुम्बिनीको जत्तिकै ओजपूर्ण तरिकाले निकै दुरगामी दृष्टिकोण राखेर बनाइनु पर्दछ । स्तुपाको आवरणलाई सुन्दर बनाई एक पटकमा एकलाख व्यक्तिले खुल्ला ध्यान गर्न मिल्ने सुविधा सम्पन्न संरचना बनाइनु पर्दछ । अन्य संरचना पनि त्यतिकै ओजपूर्ण तरिकाले निर्माण गर्न विशाल क्षेत्रफलको जग्गा व्यवस्थापन गर्नुपर्छ ।

यसैगरी नारायणी तटमा अवस्थित अनोमाघाट, पण्डितपुर, कुमारवर्ती, सैनामैना लगायतका क्षेत्रहरुको समेत सुझबुझपूर्ण ढंगले गुरुयोजना बनाइनुपर्दछ । हिन्दु र बौद्धका समान आस्था भएका देवदहको लोकेश्वर, सैनामैनाको पद्यमपाणी, वाणगंगाको कपिलधाम, तिलोत्तमा बनवाटिकाको बुद्धविहार, सुनवलको बाबा बर्दगोरिया, बर्दघाटको बुद्धमंगल ताल, गैडहवाको यशोधरा मन्दिर जस्ता क्षेत्रहरुलाई पनि लुम्बिनी संग जोडेर संरक्षण र प्रवद्र्धन गरिनुपर्छ ।

४.पूर्वाधार निर्माण

पर्यटन प्रवद्र्धनको मुटु भनेकै आधुनिक पूर्वाधार निर्माण हो । यसको लागि तीनै तहको सरकारको समन्वयात्मक प्रयास जरुरी हुन्छ । लुम्बिनीमा स्थान दिन नसकिने मित्र राष्ट्रका विहारहरुलाई नुवाकोट, वसन्तपुर, श्रीनगर र बल्डेङ्गढीमा निर्माण गर्न स्थान दिनु पर्छ । यसबाट पर्यटकहरुलाई हिमाल देखाउन, गर्मी छल्न र विविधिकरणमा टेवा पुग्छ । तिलौराकोट देखि लुम्बिनी, रामग्राम हुँदै अनोमाघाट सम्म मोनोरेल संचालन गरिनु पर्दछ । यसबाट पर्यटकहरुलाई अत्यन्तै सुविधा र सन्तुष्टि मिल्नुका साथै प्रचुर मात्रामा आयआर्जन र रोजगारी प्राप्ति हुन्छ । भैरहवा–तिलौराकोट सडकस्तरोन्नती र पुल निर्माण छिटो सम्पन्न गरिनु पर्दछ । लुम्बिनी तिलौराकोट मायादेवी प्रसुति पथलाई बग्गी रथ संचालन गर्ने गरी विकास गर्नु पर्छ । बुटवल हिलपार्कमा निर्माण गर्न लागिएको विहार सहितको विशाल बुद्ध मूर्तिलाई समेत बृहत्तर लुम्बिनी गुरुयोजनसंग आवद्ध गर्नु पर्छ । लुम्बिनी वरिपरि पाँच किलोमिटर क्षेत्रलाई कोलाहल मुक्त क्षेत्र घोषणा गरिनु पर्छ । लुम्बिनी आउने सवारी साधन दुइ किलोमिटर टाढै पार्किङ गरी हिड्ने व्यवस्था गरिनु पर्छ । निजी क्षेत्रले लुम्बिनी, रामग्राम र तिलौराकोट आसपासमा सुन्दर आध्यात्मिक ग्राम निर्माण गर्नु पर्छ । गौतमवुद्ध विमानस्थलको संचालन र लुम्बिनीमा निर्मित सुविधा सम्पन्न हलका अतिरिक्त निजी क्षेत्रबाट निर्माण भएका सुविधा सम्पन्न होटलहरुले गर्दा पर्यटनमा धेरै आशा पलाएको छ ।

५. क्षमता विकासः यी माथिका कार्यहरु सम्पन्न गर्न दक्ष जनशक्ति, पर्याप्त वित्तिय तथा भौतिक स्रोत, सूचना स्रोत, कानून र कार्यविधि आवश्यक पर्दछ । यी विषयमा लुम्बिनी विकास कोष र प्रदेश सरकारले यसको नेतृत्व लिनु पर्छ । लुम्बिनी बौद्ध विश्व विद्यालय र निजी क्षेत्रले विभिन्न विधामा दक्ष जनशक्ति उत्पादन गर्नु पर्छ । यी निकायहरुमा पनि पर्याप्त स्रोत र कुशल नेतृत्वको प्रवन्ध गरिनु पर्छ । लुम्बिनी, देवदह, रामग्राम र तिलौराकोट नगरपालिकारुले कोष र प्रदेश सरकार संग साझेदारीमा काम गर्न पर्यटन प्रवद्र्धन महाशाखा नै स्थापना गर्नु पर्छ । बुद्धभूमीका अन्य पालिकाहरुले पनि पर्यटन विकास र प्रवद्र्धनको छुट्टै शाखा बनाउनुपर्छ । निजी क्षेत्रका उद्योग, वाणिज्य, होटल र ट्राभल एजेन्सीका संघ÷संगठनहरुको सशक्त भूमिका रहन्छ । यसैगरी संचार क्षेत्रको भूमिका महत्वपूर्ण हुन्छ । यी निकायहरुले आप्mनो प्रतिष्पर्धात्मक क्षमता समेत बृद्धि गर्नुपर्छ ।

६. निश्कर्षः मानव जन्म दुर्लभ त छदै छ, बुद्धको जन्म अत्यन्तै दुर्लभ छ । बुद्धको ज्ञान र शान्तिको सन्देश अहिलेको विश्वलाई अझ बढी आवश्यक छ । बुद्ध जन्मभूमिका नागरिक हुनुका नाताले बुद्धको ज्ञानलाई अनुशरण गरी दुःखको भवसागरबाट सुख प्राप्तिको मार्गमा लाग्न तथा यस बुद्ध जन्मभूमिको संरक्षण, विकास र प्रवद्र्धन गरी विश्वले यसको लाभ लिने वातावरण तय गर्न र यस अवसरलाई पर्यटन प्रवद्र्धनमा समेत आवद्ध गरी लाभ लिन सम्पूर्ण सरोकारवाला निकाय र जिम्मेवार नागरिकले आ–आप्mनो क्षेत्रमा महत्वपूर्ण योगदान गर्न आवश्यक छ ।                                                                                    (लेखक लुम्बिनी बौद्ध विश्वविद्यालयका स्नातकोत्तर उपाधिका विद्यार्थी हुन्)