खोज

नेपालको राजनीति सधैंजसो परिवर्तनशील रहँदै आएको छ । यहाँको राजनीतिक इतिहास हेर्ने हो भने विभिन्न चरणमा अनेकौं उतार–चढाव देख्न सकिन्छ । एकात्मक प्रणालीदेखि प्रजातन्त्र, त्यसपछि बहुदलीय व्यवस्था हुँदै गणतन्त्रसम्म आइपुग्दा नेपाली राजनीतिले अनेकौं मोडहरू पार गरेको छ । यी परिवर्तित प्रणालीहरूको प्रभाव मुलुकको राजनीतिक परिदृश्यमा मात्र सीमित छैन, समाजका विविध क्षेत्रहरूसमेत प्रभावित भएका छन् । यस्तै प्रभाव नेपाली विद्यार्थी राजनीतिमा पनि प्रत्यक्ष रूपमा देखिन्छ । नेपालको विद्यार्थी राजनीति लामो इतिहास बोकेको छ । २००७ सालको प्रजातान्त्रिक आन्दोलनदेखि हालसम्मका सबै ठूला राजनीतिक परिवर्तनहरूमा विद्यार्थीहरूको महत्वपूर्ण भूमिका रहँदै आएको छ । विद्यार्थी राजनीति शुद्धरूपमा शैक्षिक संस्थाहरूसँग सम्बन्धित भए पनि यसको प्रभाव राष्ट्रिय राजनीतिको मूलधारमै पर्ने गर्छ । नेपालमा राजनीतिक दलहरूले आफ्ना विद्यार्थी संगठनहरू मार्फत विश्वविद्यालय तथा कलेजका विद्यार्थीहरूलाई संगठित गर्दै आएका छन् । जसका कारण स्ववियु (स्वतन्त्र विद्यार्थी युनियन) चुनाव पनि राजनीतिकरण भएको छ ।
स्ववियु चुनाव नेपालको उच्च शिक्षण संस्थाहरूमा हुने एउटा महत्वपूर्ण प्रक्रिया हो, जसले विद्यार्थीहरूको नेतृत्व चयन गर्छ । त्रिभुवन विश्वविद्यालय लगायत अन्य विश्वविद्यालयहरूमा स्ववियु चुनावले संस्थागत रूपमा विद्यार्थी प्रतिनिधित्व गर्ने अवसर प्रदान गर्छ । यस प्रक्रियाले विद्यार्थीहरूलाई आफ्ना अधिकार र जिम्मेवारीबारे सचेत बनाउने मात्र होइन, नेतृत्व विकासको अवसर पनि दिन्छ । तर विडम्बना के छ भने नेपालका स्ववियु चुनावहरू निष्पक्ष, पारदर्शी र मर्यादित भन्दा पनि दलगत स्वार्थ, गुटबन्दी र हिंसात्मक गतिविधिसँग जोडिने गरेका छन् । विगतका स्ववियु चुनावहरूको विश्लेषण गर्दा, निर्वाचन प्रक्रियामा व्यापक अनियमितता, आन्तरिक कलह र हिंसात्मक झडपका घटनाहरू बारम्बार देखिएका छन् । केही वर्षयता कतिपय कलेजमा स्ववियु चुनाव हुनै सकेका छैनन् । कतिपय ठाउँमा प्रशासनले हस्तक्षेप गरेर चुनाव रोक्ने गरेको छ भने कतिपय स्थानमा विद्यार्थी संगठनहरू आपसी सहमतिमा पदाधिकारी चयन गर्ने गरेका छन् । यी सबै प्रवृत्तिहरू विद्यार्थी राजनीतिको मूल उद्देश्यसँग बाझिने खालका छन् । नेपालमा प्रमुख राजनीतिक दलहरूको आफ्नै विद्यार्थी संगठनहरू छन् । नेपाली कांग्रेसको नेपाल विद्यार्थी संघ (नेविसंघ), नेकपा (एमाले) को अखिल नेपाल राष्ट्रिय स्वतन्त्र विधार्थी युनियन र नेकपा (माओवादी केन्द्र) को अखिल (क्रान्तिकारी) जस्ता संगठनहरूले विगतदेखि नै स्ववियु चुनावमा बलियो उपस्थिति जनाउँदै आएका छन् । यस्तै हालका वर्षहरूमा स्वतन्त्र विद्यार्थीहरूको संख्या बढ्दै गएको देखिन्छ । स्वतन्त्र उम्मेदवारहरूले स्ववियु चुनावमा उल्लेखनीय सफलता प्राप्त गर्न थालेपछि विद्यार्थी राजनीतिमा नयाँ ढाँचाको विकास भइरहेको संकेत पाइन्छ ।
राजनीतिक दलहरूको पकड अत्यधिक भएपछि स्ववियु चुनाव मूल उद्देश्यबाट विचलित भएको देखिन्छ । विद्यार्थीको समस्या समाधान गर्ने र उनीहरूको हकहितको रक्षा गर्ने उद्देश्य राखेर गठन गरिने युनियन अहिले दलगत स्वार्थ पूरा गर्ने माध्यम बन्न पुगेको छ । नेताहरूको उक्साहटमा विद्यार्थीहरू गुटगत झगडामा उत्रिने, क्याम्पसहरूमा तोडफोड र अराजक गतिविधि हुने क्रम बढ्दै गएकाले स्ववियुको साख नै घट्न थालेको छ । स्ववियु चुनाव व्यवस्थित गर्न केही सुधार आवश्यक देखिन्छ । पहिलो कुरा, यो चुनावलाई शुद्ध विद्यार्थी हितका लागि केन्द्रित गरिनुपर्छ । दलगत प्रभाव कम गर्न कानुनी सुधार आवश्यक छ । यदि विद्यार्थी राजनीतिलाई साँच्चै लोकतान्त्रिक अभ्यासका रूपमा विकसित गर्न चाहने हो भने निर्वाचन प्रक्रियालाई पारदर्शी, निष्पक्ष र स्वायत्त बनाउनुपर्छ । विश्वविद्यालय प्रशासनले स्ववियु चुनावलाई निष्पक्ष रूपमा सञ्चालन गर्नुपर्नेछ, जसका लागि कडा नियम लागू गर्न सकिन्छ । यसबाहेक विद्यार्थीहरूले पनि स्ववियुलाई आफ्नो अधिकार र नेतृत्व विकासको अवसरका रूपमा हेर्नुपर्छ । कुनै दलको प्रचारमात्र गर्ने मञ्चका रूपमा होइन । स्वतन्त्र विद्यार्थीहरूको बढ्दो सक्रियताले केही सकारात्मक संकेत दिएको छ । उनीहरूले स्ववियु चुनावलाई पुनः मूल उद्देश्यमा फर्काउने प्रयास गरेमा दलगत प्रभाव घट्दै जाने सम्भावना छ । स्ववियु चुनाव नेपाली राजनीतिको एउटा सानो रूप भए पनि यसको प्रभाव दीर्घकालीन रूपमा राष्ट्रिय राजनीतिमा पर्छ । विद्यार्थी नेताहरू नै भविष्यमा देशका ठूला नेता बन्ने सम्भावना भएकाले उनीहरूको नेतृत्व विकास स्वस्थ प्रतिस्पर्धा, पारदर्शिता र नैतिक आधारमा हुनुपर्छ । अन्यथा, आजकै जस्तो अस्वस्थ प्रतिस्पर्धा, अराजकता र विभाजनकारी प्रवृत्तिले विद्यार्थी राजनीतिलाई अझै कमजोर बनाउनेछ । नेपालको विद्यार्थी राजनीति र स्ववियु चुनावको वर्तमान अवस्था हेर्दा सुधारको आवश्यकता स्पष्ट देखिन्छ । दलहरूले विद्यार्थी संगठनलाई आफ्नो स्वार्थका लागि मात्र प्रयोग गर्ने प्रवृत्ति हटाइनुपर्छ । विद्यार्थी नेताहरूले वास्तविक विद्यार्थी मुद्दामा केन्द्रित हुनुपर्छ । यदि स्ववियु चुनावले सही बाटो समातेमा यो एउटा राम्रो नेतृत्व विकासको मञ्च बन्न सक्छ । अन्ततः, विद्यार्थी राजनीतिलाई मर्यादित, लोकतान्त्रिक र निष्पक्ष बनाउन सबै पक्ष जिम्मेवार हुनुपर्छ । राजनीतिक दल, विद्यार्थी संगठन, विश्वविद्यालय प्रशासन, र सबै विद्यार्थीहरू मिलेर स्ववियुको गरिमा जोगाउन नसक्ने हो भने यो चुनावको औचित्य समाप्त हुँदै जानेछ । समय रहँदै सुधारका कदमहरू चाल्न सके मात्र स्ववियु चुनावले आफ्नो वास्तविक उद्देश्य पूरा गर्न सक्नेछ ।