खोज

समाचार सारांश

• ---

  शिवलाल लोहार रूपन्देहीको शुद्धोधन गाउँपालिका–४ का बासिन्दा हुन्, जो पुर्ख्यौली लोहार पेसामा समर्पित छन् ।

  

• शिवलालले परम्परागत सीपलाई जोगाउँदै आधुनिक प्रविधिको प्रयोग गर्न थाले जसमा ग्राइन्डर,  वेल्डिङ मेसिन,  ड्रिलजस्ता उपकरण छन् ।

• आधुनिक उपकरणको प्रयोगले दैनिक औजार उत्पादन बढेको छ, जसबाट शिवलालको दैनिक कारोबार करिब ५ हजार रुपैयाँसम्म पुग्न थालेको छ ।

• कामको माग बढेसँगै उनले चार जना कामदार राखेका छन्, जसलाई पनि उनले आधुनिक औजार चलाउन सिकाएका छन् ।

  ---

भैरहवा, ३१ साउन  ।

रुपन्देहीको शुद्धोधन गाउँपालिका–४ का शिवलाल लोहारको जीवन पुर्ख्यौली आरनको आगो र फलामको कामसँग जोडिएको छ । तर, उनको आरन अब परम्परागत मात्र छैन । उनले पुर्ख्यौली सीपलाई आधुनिक प्रविधि र औजारसँग जोडेर आफ्नो पेसालाई नयाँ जीवन दिएका छन् ।

यो कथा शिवलालको पुरानो पेसाप्रतिको सम्मान र नयाँ प्रविधिप्रतिको खुला सोचको एक प्रेरणादायी उदाहरण हो । ३७ वर्षीय शिवलालले आफ्ना बुबा र हजुरबुबाबाट फलामको काम सिके । उनको पुस्ताले कोइलाको आगो फुकेर फलामलाई तताउने, अनि घन र हथौडाको सहायताले हँसिया, बन्चरो, खुर्पा, चुलेसी जस्ता औजारहरू बनाउने काम गर्थे ।

यो काम धेरै मेहनत र धैर्यको माग गर्थ्यो । एक दिनमा केही औजार मात्र बनाउन सकिन्थ्यो र त्यो पनि निकै थकाइ लाग्ने काम थियो । परिश्रम अनुसारका पारिश्रमिक पनि पाइँदैनथ्यो । आरनको काम गरे बापत तत्कालीन समयमा बाली (जिवका) पाइन्थ्यो ।

शिवलालले यो परम्परालाई निरन्तरता दिँदै गर्दा उनले केही परिवर्तनको आवश्यकता महसुस गरे । ग्राहकहरूले छिटो र राम्रो काम खोज्न थालेका थिए । बजारमा मेसिनले बनेका सस्तो र आकर्षक औजारहरू आउन थालेपछि परम्परागत आरनको काममा चुनौती थपियो । उनले सोचे, “मेरो सीपलाई कसरी अझ प्रभावकारी बनाउन सकिन्छ?”

“अब परम्परागत आरनको धुवा र धूलोमा मात्र सीमित हुनु पर्दैन,” शिवलाल लोहार मुस्कुराउँदै भन्छन् । आफ्नो पुर्ख्यौली पेसालाई आधुनिक प्रविधि र औजारको प्रयोगले नयाँ जीवन दिँदै उनले फलामबाट जीविकोपार्जन गर्ने तरिकामा निकै ठुलो परिवर्तन ल्याएका छन् ।

पुस्तौँदेखि लोहार समुदायले गर्दै आएको फलामको कामलाई अहिलेको समय सुहाउँदो बनाउनु नै उनको सफलताको मुख्य कडी हो । परम्परागत आरनमा कोइलाको आगो फुकेर हत्केलाले घन चलाउँदै बनाइने हँसिया, बन्चरो, खुर्पा, चुलेसी जस्ता औजार अहिले बिजुलीबाट चल्ने ग्राइन्डर, वेल्डिङ मेसिन र अन्य आधुनिक उपकरणको सहयोगमा सजिलै र छिटो बन्न थालेका छन् ।

शिवलालले यो काममा हात हालेको धेरै भएको छैन । १८ वर्ष अघि पेसा सुरु गरेको उनले आफ्नो गाउँको पुरानो आरनलाई आधुनिक बनाउने सङ्कल्प लिए । गाउँको पुरानो आरनको ठाउँमा सानो वर्कसप नै स्थापना गरे ।

“पहिले दिनभर एउटा खुर्पा बनाउन लाग्थ्यो, त्यसमाथि हात पनि पोल्ने डर हुन्थ्यो,” उनी भन्छन्, “अहिले आधुनिक मेसिनको प्रयोगले छोटो समयमै धेरै औजारहरू बनाउन सकिन्छ ।”

आधुनिक प्रविधिको प्रयोगले उनको उत्पादनको गुणस्तरमा पनि सुधार आएको छ । यसले गर्दा बजारमा उनको माग पनि बढिरहेको छ । “पहिलेका औजारहरूमा धार छिटो बिग्रने समस्या थियो, तर अहिले मेसिनले गर्दा बनेका औजारहरू अझ टिकाऊ र बलिया भएका छन् ।” उनी भन्छन्, “रुपन्देही मात्र नभई काठमाडौँ,  विराटनगर, हुम्ला जुम्ला सम्म मैले बनाएका औजारहरू पुगेका छन् ।

यसै पेसाले उनले आफ्नो र दिवङ्गत भाइका सन्तानलाई निजी विद्यालयमा पडाइरहेका छन् । यसैले घर खर्च चल्ने गरेको छ । उनी आफ्नो यो पेसाले पूर्ण रूपमा सन्तुष्ट देखिन्छन् । ९ जनाको परिवार यसै कामले सन्तुष्ट छन् । उनले दैनिक औसतमा ५ हजार रुपैयाँ सम्मको कारोबार हुने गरेको अनुभव सुनाए ।

शिवलालको यो प्रयासले लोहार समुदायका अन्य युवाहरूलाई पनि प्रेरणा दिएको छ । उनीहरू पनि आधुनिक मेसिनहरू चलाउन सिक्न उत्साहित छन् । लोहार समुदायको परम्परागत सीपलाई आधुनिक प्रविधिले नयाँ ढङ्गबाट संरक्षण गरेको यो उदाहरणले अन्य पेसाकर्मीहरूलाई पनि आफ्नो काममा नयाँपन ल्याउन प्रोत्साहन गरेको छ ।

शिवलाल भन्छन्, “मेरो यो प्रयासले फलामको कामलाई केवल परम्परागत पेसाको रूपमा मात्र नभई आधुनिक र सम्मानित पेसाको रूपमा स्थापित गर्न मद्दत गर्नेछ ।” यसले युवाहरूलाई बिदेसिनुभन्दा आफ्नै ठाउँमा केही गर्न सकिन्छ भन्ने सन्देश पनि दिएको छ ।

शिवलालले आफ्नो आरनमा पहिलो पटक बिजुलीबाट चल्ने ग्राइन्डर र वेल्डिङ मेसिन भित्र्याए । शिवलाल दृढ थिए, उनले नयाँ प्रविधिको प्रयोगबाट काम कति सजिलो र छिटो हुन्छ भन्ने कुरा देखाउने निर्णय गरे । ग्राइन्डरले फलामलाई छोटो समयमै आकार दिन र धार लगाउन मद्दत ग¥यो ।

पहिला हत्केलाले घन चलाउँदै धेरै बेर लगाएर मिलाउने काम अब केही मिनेटमै हुने भयो । वेल्डिङ मेसिनको प्रयोगले फलामका टुक्रा जोड्न र औजारको मर्मत गर्न निकै सजिलो भयो । यसले उनको समय र श्रम दुवै बचायो । यी आधुनिक औजारहरूको प्रयोगले शिवलालको कामको गुणस्तर पनि बढ्यो । औजारहरू अझ राम्रो र फिनिसिङ भएका देखिन थाले । यसले ग्राहकहरूलाई आकर्षित गर्‍यो र उनले बजारमा आफ्नो छुट्टै पहिचान बनाए ।

शिवलालको आरनमा अब पहिलेभन्दा धेरै काम आउन थाल्यो । उनले आधुनिक औजारहरू प्रयोग गरेर एक दिनमा धेरै काम गर्न सक्ने भए । यसबाट उनले पहिलाको भन्दा धेरै आम्दानी पनि गर्न थाले । उनको आम्दानीले उनको परिवारलाई सहज तरिकाले पाल्न मद्दत ग¥यो ।

कामको माग बढेपछि शिवलालले काममा सहयोग गर्न चार जना कामदार पनि राखे । उनले आफ्ना कामदारहरूलाई पनि आधुनिक औजार चलाउन सिकाए । अब उनीहरू सबै मिलेर काम गर्दा कामको गति झनै बढ्यो । यसले गाउँका अरू मानिसहरूलाई पनि रोजगारी मिल्यो ।

नयाँ प्रविधि अपनाउनु शिवलालको लागि भने त्यति सजिलो थिएन । सुरुमा उनलाई औजार चलाउन केही गाह्रो भयो। बिजुलीको बिल पनि बढ्यो । तर, उनले हार मानेनन् । उनले बिस्तारै–बिस्तारै औजार चलाउनमा दक्षता बढाए । कामबाट हुने आम्दानी बढेपछि बिजुलीको बिल पनि त्यति ठुलो समस्या लागेन ।

शिवलाल भन्छन्, “परम्परागत सीपको जगमा नयाँ प्रविधिको घर बनाउँदा नै दिगो विकास सम्भव हुँदो रहेछ । मैले पुर्खाले सिकाएको सीपलाई कहिल्यै बिर्सिनँ, तर समयसँगै परिवर्तन हुनुपर्छ भन्ने कुरा पनि बुझेँ ।”उनले पेसागत कामहरू प्रति स्थानीय सरकारको अपनत्व हुनुपर्ने भए पनि त्यसो नभएको गुनासो गरे ।

“अन्य पालिकामा यसै पेसामा लागेकाहरूलाई पालिकाले औजारहरू दिएर पेसा सञ्चालन गरेको थाहा पाउँछु ।” लोहारले भने “तर हाम्रो पालिकामा त्यस्तो केही सहयोग पाइएको छैन ।” शिवलाल लोहारको कथा ग्रामीण क्षेत्रमा रहेका परम्परागत पेसाकर्मीहरूका लागि एक प्रेरणाको स्रोत बनेको छ ।

उनले देखाएका छन् कि परम्परागत पेसालाई लोप हुनबाट जोगाउन र यसलाई अझै पनि जीवन्त राख्न आधुनिक प्रविधिको प्रयोग अपरिहार्य छ । उनको सफलताले नयाँ पुस्ताका मानिसहरूलाई पनि यो पेसा अँगाल्न प्रेरित गर्न सक्छ । शिवलालको आरनमा आज पनि कोइलाको आगो दन्किन्छ, तर त्यसको छेउमा ग्राइन्डरको आवाज पनि सुनिन्छ ।

यो दुवैको संयोजनले उनको आरनलाई नयाँ जीवन दिएको छ । उनी आफ्नो पेसामा पूर्ण रूपमा सन्तुष्ट छन् र यसबाटै आफ्नो परिवार र गाउँको भविष्य उज्यालो बनाउन लागिपरेका छन् ।