खोज

पाल्पा, ३१ असार ।

माथागढी गाउँपालिका कसेनीकी माया राना उमेरले तीन दशक पुग्न लागिन् । सानो उमेरदेखि नै कृषि कर्ममा रमाएकी रानालाई आजभोलि निकै खल्लो लाग्ने गरेको छ ।

विगतलाई सम्झिदै खेतमा धान रोपाई गर्न ११ बजे खेतमा पुग्दा, हलीले खोकमा गोरु दौडाउँदा, आलीमा चिटिक्क परेर बसेका खेतारीलाई हिलाले हिलाम्मे बनाउँथे । सफा कपडा लगाएर रोपाई गर्न गएका खेतारीहरु क्षणभरमै हिलाम्मे हुन्थे । आपसमा हिलो छ्यापाछ्याप गरी धान रोपाई गरेको उनको मानसपटमा अहिले पनि ताजै छ । पानी परेको बखतमा कसैले स्यागू ओडेर त कसैले प्लाष्टिक कागज ओढेर रोपाई गर्ने चलन थियो ।

“रोपाई गर्दा खेतारीले गाउने गित पनि छुट्टै भाकाको हुन्थ्यो र यो गित अरु समयमा गाइँदैन थियो । बेग्लै रमाइलो हुन्थ्यो”–मायाको साथी खेम कुमारी घर्ती भन्छिन् । रोपाईमा माया पिरतीका साथै आर्थिक असमानता, ठुलो वर्गका समुदायबाट तल्लो वर्ग वा महिला व्यथाहरुका यथार्थ चित्रण असारे गितबाट व्यक्त हुन्थे । चरीले नौ भाका फे¥यो लपक्कै डालीमा बसेर) (पातली नानीलाई फरिया दिदा तीन बिसै ऋण लाग्यो) (असारै मासको दवदवे हिलो छि मलाई घिन लाग्यो) जस्ता गितहरु गाइन्थ्यो । यसरी गित गाउँदा दिन बितेको पत्तै हँुदैनथ्यो । खाजा पनि फुवा, सेल पुरी संग अचार अति मिठो हुन्थ्यो । खेतमा धान लगाउदा मात्र होइन बारीमा काम गर्दा समेत पाखुरा साटासाट हुन्थ्यो । रोपाई भ्याउँदा भ्याउँदै फेरी धान गोड्ने समय भएको उनले बिगतको सम्झना बताइन् ।

दिनभर हिलाम्मे भएर रोपाई ग¥यो । बेलुका मेलो सकिएपछि सफा पानीले हिलो पखाल्यो सालको पातको टपरीमा चामलको पुवा, कर्कलाको अचार, सेल, पुरी खायो, घर जाँदा झमक्क रात पथ्र्यो । घर जाँदा साना साना छोराछोरीहरुले आँगनको छेउँमा बसेर बाटो हेरि रहन्थे । आमाले खेतबाट ल्याइदिएको पुवा अचार खाएर बच्चाहरु भोक बिसाएर सुत्ने गरेका दिनहरु आज कथा जस्तै लागेको स्थानीय वाल कुमारी कुमाल बताउँछिन्

मानिस उनै हुन । दिन रात एउटै हो । सुर्य पुर्वबाट उदाउँछन् । समय एउटै हो तर के फेरियो के फेरियो ? विगत जस्तो वर्तमान छैन । नया पुस्ताले पुराना गित गाउनै जान्दैनन् । अर्कोतर्फ छिटो र सजिलोका लागि कृषिमा पनि यान्त्रिकरण समय बढ्दै गयो । त्यतिबेला हल गोरु नभएको घरै हुँदैनथ्यो । सबैले यसरी नै खेत रोप्ने हो । कही सम्पन्न परिवारमा पनि कृषिकै लागि भनेर हरोवा चरोवा राखेका हुन्थे । त्यतिबेला भनेको अर्कौ रमाइलो भएको हिम कुमारी कार्की बताउँछिन् तर आजभोलि ठिक त्यसको विपरित भएको उनले बताइन् ।

वैसाख सकिन नपाउँदै आकाशबाट झमझम पानी आउँदै थियो । ब्याड राख्यो जेठको अन्तिम सातामा रोपाई हुन्थ्यो । त्यसपछि धानमा झार गोड्ने हो । खेत गोडेर भ्याउँदा पर्वहरु सुरु हुन्थे । आज भोलि गोरु पाल्ने भन्ने नै छैन । गोरुको काम अव ट्रयाक्टरबाट हुन थाल्यो । अरिमो परिमोको चलनचल्ती हट्दै गयो । खेतारी ज्यालामा हो । फेरी जलवायु परिवर्तन हँुदा समयमा पानी पर्दैैन । हिजो गित गाएर रोपाई गर्ने पुराना पुस्ताहरु सबै हराउँदै गए । नया पुस्ताहरु शहर र विदेशतिर लागे । जसले गर्दा समय परिवर्तन भएको स्थानीय विमला डाला मगर बताउँछिन् ।

पहिले पहिले जस्तो के खाने, के लगाउने भन्ने छैन । जनसंख्या कम हुँदै गयो । ठुला ठुला जमिनका भागहरु साना साना ट्क्रामा बिभाजन भए । त्यतिबेला आम्दानी श्रोत पनि कृषि भन्दा अन्य विकल्प नै नभएकाले पैसा देख्न निकै कठिन भएकाले पनि अरिम परिमबाट समाज चलेको थियो । पुराना कुराहरु नयाँ पुस्तााई सुनाउँदा कथा जस्तै भएको स्थानीय कृष्ण कुमारी राना बताउँछिन् ।

यसरी रोपाई गर्ने परम्परा २०६२÷०६३ साल तिरबाट बिस्तारै हराउँदै गयो । विभिन्न परिस्थितिका कारण मानिसहरु गाउँबाट शहर पस्न लागे । यो समस्या माडी फाँटको मात्र होइन रामपुर, पुर्वखोला, सर्देवा, अर्गली कचल जस्ता फाँटहरुमा उस्तै समस्या रहेको स्थानीयहरु बताउँछन् । सबै कुरा एकपछि अर्को गर्दै हराउँदै गयो पहिले पहिले जस्तो छैन गाउँघरमा उर्वरा भूमीमा वनमारा र पातीले ढाक्न लागे । गाई भैसी चर्ने ठाउँमा वन्यजन्तुले डर लाग्दो भयो । समथर फाँटहरु अग्ला न अग्ला भवनहरुले भरिदै गए । अर्कोतर्फ आधुनिकीकरणले मानिसले दिनभरी लगाएर गर्ने काम मेसिनको प्रयोग गरी क्षणभरमै पूरा हुन थाले ।

पृथ्वीको जलवायु परिवर्तनका कारणले पनि पानीका मुहानहरु सुक्दै जानु समयमा आकासबाट पानी नआउनु जस्ता समस्या भएको पुर्वखोला इश्वरी खनाल बताउँछन् । पहिला पहिला खेति लगाउँदा सस्तो हुन्थ्यो । अब जति जति पछि भयो त्यति त्यति महङ्गो हुँदै गएपछि खेति गरेर भन्दा किनेर खानेको संख्या बढ्दै गयो । खेतमा काम सकिएपछि गोरुलाई नुवाइदिने हलीलाई अरु दिन भन्दा मिठो खान दिन पर्ने प्रचलन थियो । समयको विकाससंगै हाम्रो केही राम्रो मौलिकता, संस्कृति र परम्पराहरु हराउन पुगेको खनाल बताउँछन् ।