खोज

सृष्टिको आदिम कालको एउटा पौराणिक कथा छ, जुन सुन्दा सामान्य दन्त्य कथा जस्तो लाग्छ तर यसको गहिराइमा पस्ने हो भने यसले आधुनिक मानिसको मानसिक द्वन्द्व र सामाजिक विसङ्गतिको एउटा जीवन्त तस्बिर देखाउँछ । यो कथा हो– मधु र कैटभको वधको । यो केवल दुई वटा राक्षस मारिएको प्रसङ्ग मात्र होइन, बरु यो त हाम्रो चेतनाको विकास र मनभित्र लुकेर बसेका नकारात्मक प्रवृत्तिहरूलाई चिन्ने एउटा दार्शनिक मार्गचित्र हो ।

१. शून्यताको गर्भ र सृष्टिको छटपटी
सृष्टिको आरम्भ हुनुभन्दा पहिलेको अवस्थालाई पुराणहरूले ’एकार्णव’ भनेका छन् । यो एउटा यस्तो अवस्था हो जहाँ न आकाश थियो, न धर्ती, न कुनै ठोस अस्तित्व । जताततै पानी नै पानी– एउटा अनन्त र अथाह महासागर ।

यो महासागर वास्तवमा हाम्रो ‘अचेतन मन’ को प्रतीक हो, जहाँ अनगिन्ती सम्भावनाहरू सुतिरहेका हुन्छन् । यही शून्यतामा भगवान् विष्णु शेषनागको शय्यामा योगनिद्रामा लीन हुनुहुन्थ्यो । विष्णु अर्थात् हाम्रो ’शुद्ध चेतना’ ।

उहाँको नाभीबाट निस्किएको कमलको फूलमा ब्रह्माजी विराजमान हुनुहुन्थ्यो । ब्रह्मा भनेको हाम्रो ’सिर्जनात्मक बुद्धि’ हो । जब हामी कुनै नयाँ काम सुरु गर्न खोज्छौँ, कुनै नयाँ योजना बुन्छौँ वा समाजमा केही परिवर्तन ल्याउन खोज्छौँ, तब हामी त्यही ‘ब्रह्मा’ को अवस्थामा हुन्छौँ ।

तर ठ्याक्कै त्यही बेला, शान्त तलाउमा ढुङ्गा हान्दा तरङ्ग निस्किएझैँ, विष्णुको कानको मयलबाट दुई वटा भयानक असुरहरूको उदय भयो– मधु र कैटभ को । यहाँ एउटा गहिरो मनोवैज्ञानिक सङ्केत छ ।

हामी जति बेला केही राम्रो र रचनात्मक काम गर्न खोज्छौँ, ठ्याक्कै त्यही समयमा हाम्रै भित्रबाट दुई वटा शत्रुहरू जन्मिन्छन् । एउटाले हामीलाई अल्छी बनाएर रोक्न खोज्छ भने अर्कोले रिस र अहङ्कारले भड्काउन खोज्छ ।

२. मधु र कैटभ: हाम्रा आन्तरिक शत्रुहरूको मनोविज्ञान
यी दुई असुरहरू को हुन् त ? यिनको नाममै यिनको स्वभाव लुकेको छ ।
मधु: गुलियो विष 

‘मधु’ को शाब्दिक अर्थ हुन्छ मह । यो हाम्रो मनको त्यो भाग हो जसले हामीलाई ‘कम्फर्ट जोन’ मा राख्न रुचाउँछ। सामाजिक सन्दर्भमा हेर्ने हो भने, मधु ती मानिसहरू वा ती प्रवृत्तिहरू हुन् जसले हामीलाई मीठो बोलेर सही बाटोबाट विचलित गराउँछन् । यो त्यो आलस्य हो जसले भन्छ, “आजको काम भोलि गरौँला, अहिले त आराम गरौँ।“ यो त्यो लत हो जसले सुरुमा त आनन्द दिन्छ तर बिस्तारै हाम्रो सिर्जनात्मक क्षमता (ब्रह्मा) लाई खाइदिन्छ । मधुले हामीलाई सङ्घर्ष गर्नबाट रोक्छ र एउटा भ्रमपूर्ण सुखमा अल्झाएर राख्छ ।

कैटभ: आक्रामक अहङ्कार 
‘कैटभ’ भनेको चाहिँ तिखो र पीडादायी प्रवृत्ति हो । यो हाम्रो क्रोध, ईर्ष्या र असुरक्षाको भावना हो । जब हामी समाजमा कसैको प्रगति देख्छौँ वा आफूलाई कमजोर महसुस गर्छौँ, तब यो कैटभ सक्रिय हुन्छ । यसले हामीलाई अरूको खुट्टा तान्न, अनावश्यक विवाद गर्न र हिंसात्मक बन्न प्रेरित गर्छ। मधुले हामीलाई सुताउँछ भने कैटभले हामीलाई जलन र रिसको आगोमा डढाउँछ ।

३. ब्रह्माको सङ्कट र महामायाको पुकार
कथामा जब ती दुई असुरहरूले ब्रह्माजीलाई खान खोजे, ब्रह्माजी डराउनुभयो । सृष्टिकर्ता भएर पनि उनी भयभीत भए किनकि तर्क र सिर्जनात्मकताले मात्र यी आदिम प्रवृतिहरूलाई जित्न सकिँदैन । उनले श्रीहरि विष्णुलाई उठाउन खोजे तर भगवान् विष्णु त ‘योगनिद्रा’ मा हुनुहुन्थ्यो । हाम्रो जीवनमा पनि यस्तै हुन्छ । कतिपय अवस्थामा हाम्रो ज्ञान र तर्कले काम गर्दैन ।

हामीलाई थाहा हुन्छ कि रिस गर्नु गलत हो वा आलस्य गर्नु हानिकारक हो, तर पनि हामी तीबाट मुक्त हुन सक्दैनौँ । यस्तो बेला ब्रह्माजीले ‘महामाया’ को स्तुति गर्नुभयो । महामाया अर्थात् त्यो ‘आद्य शक्ति’ जसले भगवान् विष्णुलाई समेत निद्रामा राखेकी थिइन् ।

दार्शनिक रूपमा महामायाको अर्थ हो– आत्म बोध वा सजगता । जबसम्म हामी आफ्नै कमजोरीहरू प्रति सजग हुँदैनौँ, तबसम्म हाम्रो ‘उच्च चेतना’ (विष्णु) जाग्दैन । ब्रह्माजीको प्रार्थनापछि जब देवीले श्रीहरि विष्णुलाई छोडिदिइन्, तब उहाँको आँखा खुल्यो। यो जागरण नै परिवर्तनको पहिलो खुड्किलो हो । जब हामीलाई महसुस हुन्छ कि ‘म गलत बाटोमा छु र मैले आफूलाई सुधार्नुपर्छ’, त्यही बेला हामीभित्रको विष्णु जाग्छ ।

४. पाँच हजार वर्षको युद्ध: साधनाको निरन्तरता र ठोस धरातलको खोजी
श्रीहरि विष्णु र असुरहरू बिचको युद्ध पाँच हजार वर्षसम्म चल्यो भनिएको छ । प्रश्न उठ्छ, ‘के सर्वशक्तिमान् भगवान् विष्णुलाई दुई वटा राक्षस मार्न यति धेरै समय लाग्छ र ?’ यहाँ समयको अर्थ भौतिक वर्ष होइन, बरु यो त हाम्रो जीवनभरको सङ्घर्षको प्रतीक हो । हाम्रा नराम्रा बानीहरू एकै दिनमा जाँदैनन् । हामी आज सङ्कल्प गर्छौँ तर भोलि फेरि त्यही पुरानै बानीमा फर्कन्छौँ ।

यो युद्ध पटक–पटक लड्नुपर्छ । हाम्रो चेतना (विष्णु) र हाम्रा वासनाहरू (असुर) बिचको यो द्वन्द्व नै वास्तवमा जीवन हो। समाजमा पनि विकृतिहरू विरुद्धको लडाइँ निकै लामो र धैर्यपूर्ण हुनुपर्छ भन्ने सन्देश यसले दिन्छ । पाँच हजार वर्षसम्म लड्दा पनि मधु र कैटभ थाकेनन् । उल्टै, उनीहरू भगवान् विष्णुको युद्ध कौशल देखेर मोहित भए ।

उनीहरू आफ्नो शक्तिमा यति अहङ्कारी थिए कि उनीहरूले श्रीहरि विष्णुलाई नै भने, ‘विष्णु ! तिम्रो वीरता देखेर हामी खुसी भयौँ। तिमी हामीसँग वरदान माग ।’ यो अहङ्कारको चरम सीमा थियो । जब नकारात्मकता हामीमाथि हाबी हुन्छ, त्यसले सोच्छ कि उसले हामीलाई चलाइरहेको छ। तर श्रीहरि विष्णु (विशाल बुद्धि) ले यही मौकाको फाइदा उठाउनुभयो ।

भगवान् विष्णुले भन्नुभयो– ‘यदि तिमीहरू खुसी छौ भने, मलाई यो वरदान देऊ कि तिमीहरूको मृत्यु मेरो हातबाट होस् । ‘असुरहरू जिल्ल परे । आफ्नै वचनको पासोमा परे । तर चलाख असुरहरूले वरिपरि हेरे । जताततै पानी नै पानी थियो ।

उनीहरूले सोचे, पानीमा त कसैले कसैलाई मार्न सक्दैन । त्यसैले उनीहरूले सर्त राखे,’ हुन्छ, तर हाम्रो वध त्यस्तो ठाउँमा गर जहाँ पृथ्वी (माटो) सुख्खा होस्, जहाँ पानी नहोस् ।’ भगवान् विष्णुले तत्काल आफ्नो ’विराट रूप’ धारण गर्नुभयो र भन्नुभयो, ‘मेरो जाँघ सुख्खा छ, त्यहाँ पानी छैन । र, उहाँले मधु र कैटभलाई आफ्नो जाँघमा राखेर सुदर्शन चक्रले उनीहरूको टाउको काटिदिनुभयो ।

यसको दार्शनिक मर्म निकै गहन छ । पानी भनेको अस्थिर भावनाको प्रतीक हो । जब हामी भावनाको आवेगमा हुन्छौँ (जस्तै: असाध्यै रिसाएको वा असाध्यै दुखी भएको बेला), तब हामीले आफ्ना कमजोरीहरूलाई जित्न सक्दैनौँ। भावनाको समुद्रमा हामी सधैँ हार्छौँ । तर’ जाँघ’ भनेको ’पृथ्वी तत्त्व’ अर्थात् स्थिरता र यथार्थको प्रतीक हो ।

जब हामी हाम्रा समस्याहरूलाई भावनाको लेन्सबाट हटाएर यथार्थको ठोस धरातलमा राखेर हेर्छौँ, तब मात्र समाधान निस्कन्छ । ‘मलाई कसैले हेप्यो’ भन्नु भावना (पानी) हो, तर ‘मैले आफ्नो क्षमता बढाउनुपर्छ’ भन्नु यथार्थ (जमिन) हो। ’सुदर्शन चक्र’ अर्थात् ’विवेक’ ले तब मात्र काम गर्छ जब हामी यथार्थको धरातलमा उभिन्छौँ ।

५. मेदिनीः ऊर्जाको रूपान्तरण
कथाको अन्त्यमा भनिएको छ कि ती असुरहरूको बोसो (मेद) बाट यो पृथ्वी बन्यो, त्यसैले यसलाई ‘मेदिनी’ भनिन्छ। यो निकै महत्त्वपूर्ण कुरा हो । यसले भन्छ कि हामीभित्रका नकारात्मक ऊर्जालाई पूर्ण रूपमा नष्ट गर्ने होइन, बरु त्यसलाई रूपान्तरण गर्ने हो । हाम्रो रिसलाई यदि रचनात्मक दिशा दिने हो भने त्यो कडा मिहिनेत र सङ्कल्प बन्न सक्छ । हाम्रो मोहलाई यदि सही मार्गमा लगाउने हो भने त्यो निस्वार्थ प्रेम बन्न सक्छ । जसरी फोहोरलाई प्रशोधन गरेर ऊर्जा निकालिन्छ, त्यसरी नै आफ्ना कमजोरीहरूलाई चिनेर तिनलाई शक्तिको रूपमा बदल्नु नै वास्तविक जीवन जिउनु हो ।

६. आजको सन्दर्भमा यो कथाको सान्दर्भिकता
आजको भागदौडपूर्ण समाजमा हामी सबैजना कतै न कतै मधु र कैटभको कब्जामा छौँ । मोबाइलको स्क्रिनमा घण्टौँ झुन्डिनु र आफ्नो लक्ष्य बिर्सनु ‘मधु’ को प्रभाव हो। सानो कुरामा कसैलाई सामाजिक सञ्जालमा गाली गर्नु वा अरूको प्रगति देखेर जल्नु ‘कैटभ’ को प्रभाव हो । हाम्रो सिर्जनात्मक ’ब्रह्मा’ आज यी दुई असुरहरूका कारण असुरक्षित छ ।

हामीलाई एउटा यस्तो जागरणको आवश्यकता छ, जहाँ हामी आफ्नो ‘विष्णु’ अर्थात् विवेकलाई जगाउन सकौँ । यो कथाले हामीलाई सिकाउँछ कि युद्ध बाहिर होइन, भित्र छ । र यो युद्ध जित्नका लागि हामीलाई महामाया (सजगता), विष्णु (इच्छाशक्ति) र सुदर्शन चक्र (विवेक) को आवश्यकता पर्छ । जब हामी आफ्ना कमजोरीहरूलाई यथार्थको जाँघमा राखेर विवेकको सुदर्शनले काट्नेछौँ, तब मात्र हाम्रो जीवनमा एउटा सुन्दर ’मेदिनी’ अर्थात् नयाँ र व्यवस्थित संसारको निर्माण हुनेछ । के तपाईँ आजैबाट आफ्नो भित्रको श्रीहरि विष्णुलाई जगाउन तयार हुनुहुन्छ ?