खोज

पञ्चकोश सिद्धान्त हिन्दू दर्शन, विशेषतः वेदान्त र योगमा, मानव अस्तित्वको संरचना बुझाउने सर्वाधिक महत्वपूर्ण अवधारणा मानिन्छ । ’कोश’ शब्दको शाब्दिक अर्थ ’म्यान’ वा ’आवरण’ हो, जसले चेतनाको केन्द्रबिन्दु, वास्तविक आत्मलाई ढाक्छ ।

यो सिद्धान्तले आत्मन् (नित्य, अपरिवर्तनीय चेतना) र अनात्म (अनित्य, परिवर्तनशील आवरणहरू) बीचको विवेक र भेद स्थापित गर्नका लागि एक व्यवस्थित आधार प्रदान गर्दछ । जसलाई शास्त्रीय रूपमा पञ्चकोश विवेक भनिन्छ ।

यी आवरणहरूबाट विच्छेदित भएर शुद्ध चेतनाको अनुभूति गर्नु नै यस सिद्धान्तको प्राथमिक उद्देश्य हो । जसले साधकलाई संसारका दुःख र भ्रमहरूबाट मुक्त गर्दछ ।

यस सिद्धान्तको मूल उद्गम कृष्ण यजुर्वेदसँग सम्बन्धित तैत्तिरीय उपनिषद्को ब्रह्मानन्द वल्ली र भृगु वल्ली खण्डहरूमा विस्तृत रूपमा व्याख्या गरिएको छ । उपनिषद्ले ब्रह्मन्लाई सत्यम् (सत्य), ज्ञानम् (ज्ञान), र अनन्तम् (अनन्तता) को रूपमा परिभाषित गर्दै, यस परम सत्यलाई पाँच आवरणको ’गुफा’ भित्र रहेको रूपमा वर्णन गर्दछ ।

यद्यपि उपनिषदमा यसको वर्णन प्रतीकात्मक रूपमा गरिएको छ, पछिल्ला वेदान्तिक ग्रन्थहरू जस्तै शंकराचार्यको विवेकचूडामणि र सदानन्दको वेदान्तसारले यस अवधारणालाई व्यवस्थित रूप दिएका छन् ।

यो वेदान्तिक व्यवस्थितीकरणले मायाको पर्दा हटाउन र व्यक्तिगत आत्मा (आत्मन) तथा विश्वव्यापी चेतना (ब्रह्मन) बीचको एकता बुझ्नका लागि स्पष्ट मार्ग प्रदान गर्दछ । पञ्चकोशको ज्ञान केवल सैद्धान्तिक वा बौद्धिक बुझाइमा सीमित छैन, अपितु यो ज्ञानार्जनको अनुभवजन्य प्रक्रियामा आधारित छ, जसलाई तैत्तिरीय उपनिषद्को भृगु वल्लीले स्पष्ट पार्दछ ।

यस खण्डमा, ऋषि भृगुले आफ्ना पिता तथा गुरु वरुणसँग ब्रह्मन्को ज्ञान माग्छन । वरुणले कुनै निश्चित उत्तर नदिई भृगुलाई तपस्या (गहन चिन्तन र आत्म–जिज्ञासा) गर्न लगाएर ब्रह्मन्को स्वरूप पत्ता लगाउन प्रेरित गर्छन् ।

भृगुले क्रमिक रूपमा ब्रह्माण्डको उत्पत्ति, निर्वाह र विघटनको कारणबारे ध्यान गर्छन् र क्रमिक रूपमा अन्न (खाना), प्राण (जीवन शक्ति), मन (मनोमय), विज्ञान (बुद्धि) र अन्ततः आनन्दलाई ब्रह्मन् हो भनी निष्कर्ष निकाल्छन् ।

प्रत्येक पटक फर्कँदा, वरुणले ती अवस्थाहरू सीमित र परिवर्तनशील (आवरण) मात्र भएको बताउँदै थप गहिराइमा जाने निर्देशन दिन्छन् । ज्ञानको यो क्रमिक प्रस्तुतिले यस तथ्यलाई स्थापित गर्छ कि बाह्य संसार (अन्नमय कोश) देखि आन्तरिक सुख (आनन्दमय कोश) सम्मका कुनै पनि परिवर्तनशील वा सशर्त अनुभव ब्रह्मन्को पूर्ण, अपरिवर्तनीय स्वरूपका लागि अपर्याप्त छन् ।

यो प्रक्रियाले आत्म–साक्षात्कारको साधनामा प्रगतिशील निषेधको अनिवार्यतालाई पुष्टि गर्दछ। वेदान्त दर्शनका अनुसार आत्मज्ञानको प्राप्ति तीन निर्णायक प्रक्रियाहरूद्वारा पूरा हुन्छः श्रवण (गुरुको वचन सुन्नु), मनन (तर्क र चिन्तन गर्नु), र निधिध्यासन (गहन ध्यान र अनुभव मा उत्रिनु) ।

पञ्चकोश मोडलले निधिध्यासनका लागि विषयवस्तु (अनात्म) प्रदान गर्दछ, जसले साधकलाई गलत आत्म–पहिचानलाई जित्नका लागि सचेतन प्रयास गर्न मद्दत गर्छ । मानव कष्टहरूको समाधान सर्वप्रथम आत्मविहीन (कोश) र आत्म (साक्षी) बीचको वास्तविक बुझाई प्राप्त गर्नमा निहित हुन्छ, जसलाई विवेक भनिन्छ ।

वेदान्त दर्शनमा मानव अस्तित्वलाई तीन शरीर (त्रि–शरीर) को रूपमा पनि वर्गीकरण गरिएको छ, जुन पञ्चकोशसँग घनिष्ठ रूपमा सम्बन्धित छन् र चेतनाको विभिन्न अवस्थाहरूमा अनुभव गरिन्छन् । यी पाँच आवरणहरूलाई स्थूल, सूक्ष्म र कारण शरीरमा समूहबद्ध गरिएको छ, जसले आत्मन्लाई क्रमशः बाक्लोदेखि सूक्ष्म तहसम्म ढाकेका छन् ।

पञ्चकोश, शरीर र चेतनाका अवस्थाहरूको यो विभाजनले आत्मन्को यात्रा भौतिक बाक्लोपनदेखि सूक्ष्म बीज अवस्थासम्म फैलिएको छ भन्ने कुरा देखाउँछ । अन्नमय कोश, जुन पञ्च महाभूत र भोजनबाट निर्मित हुन्छ, यसलाई स्थूल शरीर भनिन्छ र यो जाग्रत अवस्थामा अनुभवको माध्यम बन्छ ।

यसको विपरीत, सूक्ष्म शरीरमा प्राणमय, मनोमय, र विज्ञानमय कोशहरू समावेश हुन्छन् र यसले स्वप्न अवस्थामा जीवलाई अनुभव दिन्छ । अन्ततः, आनन्दमय कोश कारण शरीर हो र यो सुषुप्ति अवस्थामा अनुभव गरिन्छ ।

अन्नमय कोश अर्थात् ‘भोजनको म्यान’ पाँच कोशमध्ये सबैभन्दा बाहिरी र बाक्लो तह हो । यो पाँच महाभूत (पृथ्वी, जल, अग्नि, वायु, आकाश) बाट निर्मित हुन्छ र यसको पोषण भोजनबाट हुन्छ, त्यसैले यसलाई स्थूल शरीर भनिन्छ ।

चेतनाको जाग्रत अवस्थामा जीव यसै अन्नमय कोशसँग पहिचान स्थापित गर्छ र बाह्य भौतिक वस्तुहरूसँग इन्द्रियहरूको माध्यमबाट सम्पर्क स्थापित गर्छ । तथापि, वेदान्तिक विश्लेषण अनुसार, अन्नमय कोश अनित्य छ ।

यो जन्म, वृद्धि, क्षय र मृत्युको अधीनमा छ । यसको परिवर्तनशील र नश्वर प्रकृतिले गर्दा यसलाई वास्तविक आत्मन् मान्न सकिँदैन र यसलाई नेति–नेति (म यो शरीर होइन) को माध्यमबाट निषेध गर्नुपर्छ ।

सूक्ष्म शरीर तीन कोशहरूको समूह हो र यसले चेतनाको स्वप्न अवस्थामा अनुभव प्रदान गर्दछ । स्वप्न अवस्थामा इन्द्रियहरू शान्त भई मनमा विलीन हुन्छन्, र मनले नै जाग्रत अवस्थामा प्राप्त छापहरूको आधारमा आन्तरिक संसारको सृष्टि गर्छ, जहाँ द्रष्टा र दृश्य एक हुन्छन् ।

अः प्राणमय कोशः यो दोस्रो र स्थूल शरीरभन्दा सूक्ष्म तह हो । यसलाई ‘जीवन शक्तिको म्यान’ भनिन्छ, र यो प्राण र पाँच कर्मेन्द्रिय मिलेर बनेको हुन्छ । यसले शारीरिक कार्यहरू र ऊर्जाको प्रवाहलाई नियन्त्रण गर्दछ।

आ. मनोमय कोशः यो सूक्ष्म शरीरको तेस्रो तह हो । यसमा मन, भावनाहरू, स्मृति र पाँच ज्ञानेन्द्रिय समावेश हुन्छन् । यो विचार, द्विविधा, इच्छा र आवेगको केन्द्र हो ।

इ. विज्ञानमय कोशः यो चौथो तह हो, जसलाई ‘बुद्धिको म्यान’ भनिन्छ । यसमा उच्च बुद्धि, तर्क र अहंकार समावेश हुन्छन् । मनोमय कोश निम्न मनको केन्द्र हो भने विज्ञानमय कोश भनेको विवेक र गहन ज्ञानको तह हो, जसले साधकलाई यथार्थतालाई जस्तो छ, त्यस्तै देख्ने क्षमता प्रदान गर्दछ ।

आनन्दमय कोशः आत्मन्को सबैभन्दा नजिकको, सूक्ष्म र अन्तिम आवरण हो । यसै कोशलाई वेदान्त दर्शनमा कारण शरीर भनिन्छ, जुन चेतनाको सुषुप्ति अवस्था मा अनुभव गरिन्छ, जहाँ जीवले गहन शान्ति र सुखको अनुभव गर्छ ।

तैत्तिरीय उपनिषद्का अनुसार, यो कोश आनन्दको सबैभन्दा नजिक भए पनि यो स्वयं ब्रह्मन् होइन । यो आनन्द कर्मका छापहरू र वासनालाई भण्डारण गर्ने कारण शरीरसँग जोडिएको हुन्छ । यसको आनन्द अहेडोनिक अर्थमा ‘गहन सन्तोष’ भए पनि यो ‘सशर्त आनन्द’ हो, जुन इच्छापूर्ति वा प्रयासका कारण उत्पन्न हुन्छ ।

वेदान्तिक विश्लेषणले कारण शरीरको सीमालाई जोड दिन्छ । सुषुप्तिमा पाइने शान्ति अस्थायी हुन्छ, किनभने चेतना अझै अव्यक्त अज्ञानको सूक्ष्म आवरणले ढाकिएको हुन्छ ।

चेतनाको जाग्रत, स्वप्न र सुषुप्ति तीनै अवस्थाहरूलाई विकार (अशुद्धि) युक्त मानिन्छ । यसको अर्थ, आनन्दमय कोशमा अनुभव गरिएको आनन्द ब्रह्मन्को शाश्वत, अकारण आनन्दभन्दा भिन्न छ । यो कोश अविद्याको बीज भण्डार भएकाले, ज्ञानी साधकले यस कोशलाई पनि निषेध गर्नुपर्छ ।

प्राणमय कोश, सूक्ष्म शरीरको महत्त्वपूर्ण घटक हो, जसले अन्नमय कोश र मनोमय कोशबीच सेतुको काम गर्छ । प्राणमय कोशको शुद्धिबिना मनोमय कोशलाई नियन्त्रण गर्न असम्भव हुन्छ, त्यसैले योग दर्शनमा प्राणायामलाई केन्द्रीय अभ्यास मानिन्छ ।

प्राणमय कोशमा जीवन शक्तिको पाँच प्रकारका विभाजनहरू छन्, जसलाई पञ्च प्राण वा पञ्च वायु भनिन्छ । यी प्राणहरूले शरीर र मनको विभिन्न स्तरहरूमा ऊर्जा र प्रक्रियाहरूको रूपमा कार्य गर्छन् । यी पञ्च वायुहरूको दिशा, शारीरिक र मानसिक कार्यहरूले शरीर र मनको अन्तरसम्बन्धलाई स्पष्ट पार्छ ।

पहिलो प्राण वायु केन्द्रतिर (टाउकोदेखि नाभीसम्म) प्रवाहित हुन्छ, जसले श्वास, ग्रहण र हृदयको कार्यलाई नियन्त्रण गर्छ । मानसिक रूपमा यसले इन्द्रिय छापहरूको ग्रहणलाई समर्थन गर्छ ।

दोस्रो अपान वायु तलतिर (नाभीदेखि तलतिर) प्रवाहित हुन्छ र उत्सर्जन तथा निष्कासनको कार्य गर्छ । मानसिक रूपमा, यसले विषाक्त विचारहरूको त्यागमा महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्छ । तेस्रो समान बायु केन्द्रमा (बाह्य परिधिदेखि नाभीसम्म) कार्य गर्छ, जसले पाचन र आत्मसातीकरण गर्छ । यसैले यसलाई ’मानसिक पाचन’ सँग पनि जोडिएको छ ।

चौथो व्यान वायु बाहिरतिर (नाभीदेखि बाहिरतिर) फैलन्छ, जसले परिसंचरण र गतिको कार्य गर्छ, र मानसिक परिसंचरणमा सहयोग गर्छ । पाँचौँ उदान वायु माथितिर (नाभीदेखि माथि) प्रवाहित हुन्छ, जसले वाणी, विकास र चेतनाको उठनलाई नियन्त्रण गर्छ ।

यसले सकारात्मक ऊर्जा र उत्साह प्रदान गर्दछ । यी पञ्च प्राणहरू आयुर्वेदिक दृष्टिकोणमा वात दोषको उप–विभाजन मानिन्छन् र यिनको सन्तुलन शारीरिक, भावनात्मक र मानसिक स्वास्थ्यको लागि अपरिहार्य हुन्छ ।

ऊर्जा र मनको कारणगत सम्बन्धः–
प्राण र मनबीचको सम्बन्ध घनिष्ठ हुन्छ । यदि प्राणमय कोशमा प्राण प्रवाह अनियमित छ भने यसले सिधै मनोमय कोशलाई प्रभावित गरी अनियमित मन सिर्जना गर्दछ, जसले भावनात्मक अस्थिरता निम्त्याउँछ ।

मनको चञ्चलता, एकाग्रता र तत्परतामा सबैभन्दा ठूलो बाधा हो । यसले शारीरिक शुद्धि (जस्तै क्रिया) र ऊर्जा नियन्त्रण (प्राणायाम) लाई मानसिक स्पष्टता (मनोमय र विज्ञानमय कोशको शुद्धि) को लागि अपरिहार्य भौतिक आधारको रूपमा स्थापित गर्दछ ।

प्राण–शक्ति नै साहस बनेर उभरन्छ र मनोबलको आधार बन्छ । यसरी, सूक्ष्म शरीरको शुद्धिमा, मनोमय कोशमा काम गर्नुभन्दा पहिले प्राणमय कोश (प्राणायाम) मा नियन्त्रण आवश्यक छ । यो वेदान्तिक मोडलले योगिक साधनाको क्रमलाई दार्शनिक औचित्य दिन्छ, जसले उच्च ध्यानको अवस्थामा पुग्नका लागि ऊर्जा शरीरको स्थिरता अपरिहार्य रहेको प्रमाणित गर्छ ।

पञ्चकोश सिद्धान्तको गहन अध्ययनको अन्तिम चरण आत्म–साक्षात्कार हो, जसका लागि वेदान्तले विवेक र नेति–नेति (निषेधको मार्ग) लाई अनिवार्य मान्दछ । विवेक भनेको शाश्वत सत्य (नित्य) र अस्थायी असत्य (अनित्य) बीचको भेद छुट्याउने क्षमता हो ।

वेदान्त र ज्ञान योगको मार्गमा, यो क्षमता साधकले मुक्ति प्राप्तिका लागि आवश्यक चार आधारभूत योग्यताहरू मध्येको पहिलो र अनिवार्य योग्यता मानिन्छ । पञ्चकोश विवेक उपनिषद्को दृष्टिलाई आन्तरिकीकरण गर्ने प्रमुख साधन हो ।

पञ्चदशी जस्ता ग्रन्थहरूले यस विवेकलाई आत्मन्बाट अनात्मन् (कोश) लाई पद्धतिका साथ निषेध गर्नको लागि व्याख्या गर्छन् । विवेकको अभ्यासले साधकलाई प्रत्येक कोशको सीमितता र परिवर्तनशील प्रकृतिलाई बुझ्न मद्दत गर्दछ, जसले गर्दा उसले यी आवरणहरूलाई वास्तविक आत्मन् मान्ने भूलबाट मुक्त हुन सक्छ ।

नेति–नेति (अर्थात् ‘न यो, न त्यो’) वेदान्तको एक मौलिक अवधारणा हो, जसले परम सत्य (परब्रह्मन्) लाई कुनै पनि वर्णन वा वर्गीकरणभन्दा बाहिरको रूपमा जोड दिन्छ। यो ज्ञान योगको एक प्रविधि हो, जहाँ साधकले मन र इन्द्रियहरूले बुझ्न सक्ने प्रत्येक नाम र रूपलाई क्रमिक रूपमा इन्कार गर्छ । पञ्चकोशको सन्दर्भमा, नेति–नेतिको अभ्यास एक क्रमिक प्रक्रियाको रूपमा गरिन्छ ।

साधकले सबैभन्दा पहिले अन्नमय कोशलाई निषेध गर्छ, यो बुझेर कि ‘म यो शरीर होइन’ किनकि शरीर नश्वर, परिवर्तनशील र भौतिक छ । यस निषेधपछि बाँकी रहने सत्य ’म तिनीहरू सबैलाई देख्ने साक्षी हुँ’ भन्ने हुन्छ । त्यसपछि प्राणमय कोशलाई निषेध गरिन्छ, ‘म जीवनी शक्ति होइन’, किनकि ऊर्जा अस्थिर र सीमित छ, र ’म चेतनाको स्थिर आधार हुँ’ भन्ने बोध हुन्छ ।

तेस्रो चरणमा, मनोमय कोशलाई निषेध गरिन्छ, ‘म मन वा भावना होइन’, किनभने विचारहरू ज्ञात छन् र परिवर्तनशील छन् । यसले ‘म तिनीहरूको अपरिवर्तनीय ज्ञाता हुँ’ भन्ने निष्कर्ष दिन्छ । चौथो चरणमा, विज्ञानमय कोशलाई निषेध गरिन्छ, ‘म बुद्धि वा अहंकार होइन’, किनकि यो आत्म–ज्ञानको साधन मात्र हो, आफैंमा सत्य होइन। यसको अर्थ ’म ज्ञान–स्वरूप ब्रह्मन् हुँ’ भन्ने बोधमा पुग्नु हो ।

नेति–नेतिको सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण र अन्तिम चुनौती आनन्दमय कोशको निषेध गर्नु हो । साधकले भन्छ ‘म सशर्त आनन्द होइन’, किनकि यो सुख क्षणिक हुन्छ र यसले अविद्याको बीज भण्डार गर्दछ । यदि साधक आनन्दमय कोशमा अडिग रहे, तब उसले क्षणिक, सशर्त सुखलाई परम आनन्द ठान्ने गल्ती गर्छ ।

यसलाई निषेध गरेपछि मात्र साधक अनन्त, अकारण आनन्द (ब्रह्मन्) को स्वरूपमा स्थिर रहन सक्छ । यो नेति–नेति प्रक्रियाद्वारा विकसित हुने साक्षी भाव ले साधकलाई भावनात्मक प्रतिक्रिया (मनोमय कोश) र बौद्धिक निर्णय (विज्ञानमय कोश) सँग पहिचान तोड्न मद्दत गर्छ । साक्षी अपरिवर्तनीय हुने भएकाले, यो अभ्यासले आधुनिक मनोविज्ञानले खोजेको जस्तै आन्तरिक शान्ति र पूर्णताको अनुभूति प्रदान गर्दछ ।