आज विश्व माटो दिवस ।
‘स्वस्थ माटो स्वस्थ्य सहर’ भन्ने नाराका साथ आज विभिन्न कार्यक्रम गरी नेपालमा पनि दशौं विश्व माटो दिवस मनाईदैछ । माटो दिवस मनाउँदै गर्दा पछिल्लोसमय माटोको उर्बरा शक्तिमा ह्रास आईरहेको छ । माटोमा अम्लीयपना बढिरहेको छ ।
विभिन्न रासायनिक पदार्थको प्रयोगले माटोले उत्पादन दिनै नसक्ने भएको छ । तसर्थ माटो दिवस मनाउने औपचारिकता भन्दा माटोको उर्बराशक्ति बढाउने उपाय, रासायनिक मलको प्रयोगले बढाउने बेफाईदा, अम्लीयपनले पु¥याउँदै आएको हानी लगायतका बिषयमा सोच्नुपर्ने भएको छ र किसानलाई बुझाउन ढिलाई गरिनुहुँदैन ।
कृषि तथा पशुपन्छी विकास मन्त्रालय अन्तर्गतको कृषि विभागले प्रत्येक बर्ष माटो दिवसका अवसरमा जनचेतनामूलक कार्यक्रम गर्दै आएको छ । तर माटोको सुधार हुन सकेको छैन । माटो दिवसको कार्यक्रम मूलतः किसान लक्षित हुनुपर्ने हो तर संघीय राजधानी काठमाण्डौं, प्रदेश र पालिकामा बसेर मन्त्रालय र मातहत विभागका कर्मचारीले यो दिवस मनाउँदै औपचारिकता पूरा गर्दै आएका छन् ।
जसका लागि यो कार्यक्रमको महत्व र उद्देश्य बुझाउनु पर्ने हो आज त्यही समूह दिवसबाट अनभिज्ञ छ । नेपालका करिव ६५ प्रतिशत जनता कृषिमै निर्भर छन तर त्यसमध्ये अधिकांश कृषकलाई माटो दिवस आए गएको पत्तै हुँदैन । माटो दिवस मनाईरहँदा कृषि क्षेत्र घटदै गएकोले पनि चिन्ता उत्पन्न गराएको छ । पहाडका खेतबारी र फाँट उजाड बन्दै जाने र तराईको जमिन प्लटिङका कारण सकिदै जाने अवस्था देखिएको छ ।
कृषि प्रधान मुलुक नेपाल भनिएपनि अहिले गैर कृषि क्षेत्र बढ्दै गएको छ । बढ्दो सहरीकरणको कारण खेतीयोग्य जमिन घटदै गएको छ । त्यसमाथि उत्पादनमा ह््रासको समस्या भयावह बन्दै गएको छ । रासायनिक मलको बढ्दो प्रयोगले एकातिर माटोको उर्बरा शक्ति क्षीण भैरहेको छ भने उत्पादन पनि क्रमशः घटदोक्रममा गैरहेको छ । यसबाट पछिको पुस्तामाथि दिर्घकालीन प्रभाव पर्ने देखिएको छ ।
अर्कोतर्फ विडम्वना के छ भने रासायनिक मल नहाली उत्पादन हुनै छाडेको छ । जैविक मलको प्रयोग बढाउनु पर्ने हो तर पशुपालन घट्दो अवस्थामा रहेकोले जैविक मलको पर्याप्त पहुँच छैन । माटोले उत्पादन दिन छाडेको छ । यी सवैका पछिको कारण खोतल्ने प्रयास माटो दिवसका अवसरमा हुनु जरुरी छ । तर दिवस मनाउने कुरा कृषकको घर आँगनमा होइन कि पाँचतारे होटलमा हुने गरेको छ । जसका कारण दिवस केवल औपचारिक त्यो पनि कृषक बिमुख बन्दै गएको छ ।
कृषिका लागि मुख्य भनेको माटो नै हो । तसर्थ अवको दिनमा माटोको संरक्षण, सम्वद्र्धनमा ध्यान दिनुपर्ने जरुरी छ । माटोको उर्वराशक्ति ह््रास हुँदै गएको विषयमा अध्ययन अनुसन्धान गर्नुपर्नेछ । विज्ञहरूले माटोको गुणस्तर दिनदिनै ह्रास भइरहेकोले त्यसलाई कसरी जोगाउन सकिन्छ त्यसको बारे सबैले सोच्नुपर्ने धारणा राखेका छन । वास्तवमा माटो संरक्षण पछिल्लोसमय चुनौतिको विषय बनिरहेको छ ।
माटोको स्वच्छतामाथि क्षयीकरण भैरहेको छ । अवका दिनमा माटोबाट लिनेमात्र नभै माटोलाई दिने प्रयासपनि गर्नु जरुरी छ । माटोको संरक्षणमात्र होइन माया पनि गर्नुपर्ने दायित्व बिर्सनु हुँदैन । निश्चितरूपमा अवका दिनमा माटोबाट बढीभन्दा बढी उत्पादन कसरी लिने त्यस विषयमा बहस र अनुसन्धान जरुरी छ । कृषि विज्ञहरूले माटोमा क्षारीय र अल्मीलयपन बढिरहेको भन्दै चिन्ता ब्यक्त गरेका छन ।
त्यस विषयमा अवको बहसमात्रै होइन अनुसन्धान नै त्यसतर्फ केन्द्रित गर्नुपर्ने खाँचो छ । अब माटोबाट उत्पादन लिने हो भने माटो जोगाउनेतर्फ हामी सवैको ध्यान पुग्नु जरुरी छ ।
१९ मंसिर २०८२, शुक्रबार
