खोज

साउनको शुरुवातसँगै प्रकृति आफैंमा हरियालीको लुगा ओढ्न थाल्छ, बारीका छेउछाउमा टप्प टप्प पानी झर्छ, र जीवनको प्रत्येक कोशमा एक किसिमको ताजगी झल्किन थाल्छ । यही समय हो जब नेपाली समाज एउटा विशिष्ट दिन– साउने सक्रान्तीलाई विशेष उल्लासका साथ मनाउँछ । यो पर्व केवल मौसम परिवर्तनसँग जोडिएको दिन मात्र होइन, स्वास्थ्य, संस्कृति, आस्था र परम्पराको संगम हो । विशेषतः यस दिन ‘लुतो फाल्ने’ अभ्यास जनमानसमा अत्यन्त प्रचलित छ । पौराणिक विश्वास र सामाजिक व्यवहारका बीच उभिएको यो अभ्यासलाई यदि वैज्ञानिक दृष्टिकोणले हेरिने हो भने, गहिरो अर्थ र महत्त्व बोकेको देखिन्छ ।

सामान्य नेपालीको बुझाइमा ’लुतो लाग्नु’ भन्नाले शरीरमा अचानक उत्पन्न हुने अस्वस्थता, असहजता, तर्सिने अवस्था वा मानसिक विचलनलाई जनाइन्छ । खासगरी बालबालिका वा मानसिक रूपमा कमजोर व्यक्ति अचानक थरथराउँछ, रोइरहन्छ, निद्रा हराउँछ वा ज्वरो आउँछ भने त्यो ‘लुतो लागेको’ भनिन्छ । लुतो लाग्दा पारम्परिक तरिकाबाट वनस्पतिहरू प्रयोग गरी शरीरमा दल्ने र विशेष मन्त्र या विधिको माध्यमबाट फाल्ने चलन छ । विज्ञानसँग गहिरो सम्बन्ध राख्ने यस्ता अभ्यासहरू सायद परम्परागत विश्वासको खोलभित्र लुकेर बसेका वैज्ञानिक तथ्यहरू नै हुन् ।

साउने सक्रान्तीको वैज्ञानिक पृष्ठभूमि बुझ्नका लागि सर्वप्रथम मौसम चक्र बुझ्नु आवश्यक हुन्छ । साउन महिनाको आरम्भ वर्षाको मध्य बिन्दुमा पर्ने भएकाले यो समय अत्यधिक आद्र्रता, कीटाणु संक्रमण, फंगल रोग, तथा पेटका विकारहरू फैलन सक्ने सम्भावना उच्च हुन्छ । वातावरणमा चिसोपन र चपचप बढ्नाले मानिसको शारीरिक र मानसिक स्वास्थ्यमा असर पु¥याउँछ । छालाका समस्या, एलर्जी, अपच, संक्रमण आदिले जनजीवन पीडित हुन सक्छ । यस्तो संवेदनशील समयमा परम्परागत नेपाली समाजले ’साउने सक्रान्ती’ नामक एक सामाजिक–धार्मिक अभ्यासमार्फत शरीर र मनको शुद्धीकरण गर्ने उपायको विकास गरेको देखिन्छ ।

यो दिन विशेषतः हर्रो, बेत, खर्सिङ्ग, सिमली, हर्सिंगार, भोगटे आदि वनस्पतिहरू प्रयोग गरी शरीरमा दलिन्छ, विशेष भागहरूमा तातो दलिन्छ, र विशेष विधिअनुसार ‘लुतो फालिन्छ’ । यी वनस्पतिहरू कुनै सामान्य झारपात होइनन्। आयुर्वेदिक दृष्टिले हेर्दा, यिनीहरू रोग निवारक, शरीर शुद्धिकरण गर्ने, स्नायु प्रणाली सन्तुलनमा राख्ने, र प्रतिरोधात्मक क्षमता बढाउने महत्वपूर्ण वनस्पति हुन् ।

हर्रो, जुन त्रिफला भनिने प्रसिद्ध औषधीय मिश्रणको एक हिस्सा हो, त्यसमा पाइने टैनिन, गालिक एसिड, चेब्युलिन आदिले शरीरमा भएको विष निकाल्न सहयोग गर्छ। हर्रो केवल पेटको सफाइको लागि मात्र होइन, मानसिक स्थिरता ल्याउनका लागि पनि प्रयोग गरिन्छ । त्यसैगरी सिमली र बेतका काँडेदार पात छालामा दल्दा उत्पन्न हुने हल्का जलनले स्नायु प्रणालीमा विद्युतीय सन्देश पठाउँछ, जसले स्नायु तन्त्रलाई उत्तेजित गर्छ र मानसिक सन्तुलन फर्काउन सहयोग पुग्छ ।

भोगटे, जसमा प्रशस्त मात्रामा भिटामिन C पाइन्छ, पाचन प्रणालीमा सुधार ल्याउने तत्व हो । वर्षामा गाह्रोसङ्ग पच्ने खाना खाँदा पेटमा अपच र ग्यासको समस्या उत्पन्न हुन्छ । भोगटेले त्यसमा राहत दिन्छ। त्यसैगरी हर्सिंगार, जुन नाइट जैस्मिन भनेर चिनिन्छ, ज्वरो घटाउने, दुखाइ कम गर्ने र स्नायविक शिथिलता कम गर्ने गुणहरू बोकेको वनस्पति हो। यी सम्पूर्ण वनस्पतिहरूको संयोजनले ‘लुतो फाल्ने’ प्रक्रिया वैज्ञानिक दृष्टिले एक किसिमको herbal neurostimulation हो भन्ने पुष्टि हुन्छ ।

लुतो फाल्ने क्रममा प्रायः शरीरका विशेष संवेदनशील भागहरू–जस्तै पिठ्युँ, घुँडा पछाडि, कान पछाडि, गर्दनको पछाडि, हातका कुहिनामा दल्ने गरिन्छ । यी सबै स्थानमा संवेदनशील स्नायविक नशा रहेका हुन्छन् । दल्नाले स्नायुमा उत्पन्न हुने सानो जलन वा चिलाउने अनुभूति नै शरीरको स्वतः उपचार प्रक्रिया सक्रिय गर्न उपयोगी हुन्छ । यसरी, यो अभ्यास केवल परम्पराको नाममा गरिने कुनै रिटुअल नभएर शरीरका संवेदनशिल भागमा रिफ्लेक्सोलोजी कार्य गराउने घरेलु उपाय पनि हो ।

शरीरको मात्र होइन, यो अभ्यास मनको उपचारसँग पनि गहिरो सम्बन्धित छ । जब बालक वा युवालाई लुतो लागेको विश्वास गरिन्छ, तब उसलाई आमाले काखमा राखेर माया गर्छिन्, दाजुभाइले सहानुभूति देखाउँछन्, हजुरआमाले मन्त्र जप्छिन् र वनस्पति दल्छिन् । यस्तो सबै प्रक्रिया मिलेर बालकको मनमा सुरक्षाको भाव पैदा हुन्छ । यस्तो भावना नै मानसिक शान्तिको मार्ग बन्छ। मनोविज्ञानमा यो Placebo Effect भनेर चिनिन्छ–जहाँ उपचारको प्रभावको ठूलो हिस्सा विश्वासबाट उत्पन्न हुन्छ। विश्वासले मस्तिष्कलाई सन्देश दिन्छ—“तिमी निको हुँदैछौ” र शरीरको आत्म–उपचार प्रक्रिया तीव्र हुन्छ । साउने सक्रान्तीमा चिसो पानीमा स्नान गर्ने चलन पनि विज्ञानसँग मेल खान्छ । लामो समयको गर्मी र बाफपूर्ण वातावरणपछि शरीर थकित हुन्छ । स्नानले शरीरलाई ताजा बनाउने मात्र होइन, छालामा लागेका धूलो, फङ्गस, ब्याक्टेरियालाई हटाउने कार्य गर्छ । विशेषगरी प्राकृतिक जल स्रोतमा नुहाउँदा शरीरको नशालाई प्राकृतिक रूपले सन्तुलनमा ल्याउन मद्दत मिल्दछ । यस्ता जलस्रोतहरूमा पाइने खनिज पदार्थहरूले छालामा हुने विभिन्न विकारहरूमा पनि लाभ दिन्छन् ।

यस दिनको भोजन प्रणाली पनि अत्यन्त वैज्ञानिक छ । साउनको पहिलो दिन प्रायः घरघरमा गेडागुडी, कन्दमूल, काँचो भोगटे, सिद्रा, टमाटरको अचार, गुन्द्रुक, र ताजा परिकारहरू खाने चलन छ । यी परिकारहरू प्रोटिनयुक्त, पचाउन सजिला, ताजा र रोग प्रतिरोधात्मक गुणले भरिएका हुन्छन् । विशेषगरी सिद्रा माछामा पाइने ओमेगा–३ फ्याटी एसिड र प्रोटिन शरीरका लागि अत्यन्त उपयोगी हुन्छ। गेडागुडीले शरीरलाई ऊर्जा दिन्छ, र भोगटे तथा अचारले पाचनमा सहयोग पु¥याउँछ ।

धार्मिक दृष्टिकोणले पनि साउने सक्रान्ती विशेष दिन हो । सूर्यदेवले मिथुन राशिबाट कर्कट राशिमा प्रवेश गर्ने दिन भएकाले वैदिक खगोलशास्त्रमा यसलाई संक्रान्तिको दिन भनिएको हो । संक्रान्तिका दिनहरू स्नान, दान, व्रत, पूजा आदि गर्नाले पुण्य प्राप्त हुने विश्वास छ । साउने सक्रान्तीबाट सुरु भएर महिलाहरू साउने सोमबारको व्रत बस्न थाल्छन्, हरियो चुरा, मेहेँदी, पहेंलो लुगा लगाउने चलन सुरु हुन्छ । यसमा रंगको पनि मनोवैज्ञानिक प्रभाव हुन्छ– हरियो रंगले नवीनता र ऊर्जा जनाउँछ, पहेंलोले आनन्द र सौभाग्य । समाजशास्त्रीय दृष्टिले हेर्दा पनि लुतो फाल्ने प्रक्रिया सामाजिक समर्पण, सामूहिक सद्भाव, र आपसी स्नेहको अभ्यास हो। जब गाउँ–टोलका सबै मानिस एउटै चोकमा भेला भएर एकअर्कालाई लुतो फाल्छन्, त्यहाँ केवल स्वास्थ्यको कुरा हुँदैन; त्यहाँ समाजमा माया बाँड्ने, सरोकार राख्ने, र परम्परा बाँड्ने क्रिया पनि चलिरहेको हुन्छ ।

आजको डिजिटल युगमा पुराना अभ्यास तथा परम्पराहरूलाई हेप्ने वा अन्धविश्वासको संज्ञा दिने प्रवृत्ति देखिएको छ तर परम्पराको गहिरो अध्ययन नगरी त्यसलाई अन्धकारको उपमा दिनु स्वयं अज्ञानता हो। वैज्ञानिक दृष्टिले हेर्दा यस्ता अभ्यासहरू हाम्रो स्वदेशी ज्ञान प्रणालीको महत्वपूर्ण हिस्सा हुन्, जसलाई सम्मान गर्नु र आवश्यक परिष्कार गरेर आधुनिक जीवनशैलीसँग मेल खुवाउनु अत्यावश्यक छ ।

साउने सक्रान्ती र लुतो फाल्ने अभ्यास हामीलाई प्रकृतिसँग पुनः जोड्ने एउटा अवसर पनि हो । वर्षाको फुर्सदिलो क्षणमा शरीर र मनलाई विश्राम दिन, वनस्पतिको उपचार पद्धति अपनाउन, र सामाजिक एकता बलियो बनाउने यही दिन उपयुक्त छ । यस्तो अभ्यासले केवल शरीर निको पार्दैन, समाज पनि सुस्वस्थ बनाउँछ ।