खोज

नेपालको समसामयिक इतिहासमा पहाडी भू–राजनीति, कूटनीति, जातीय सांस्कृतिक अन्तरक्रिया र अन्तर्राष्ट्रिय शक्ति सङ्घर्षको जटिल आयामलाई एउटै दृश्यबाट अवलोकन गर्ने अवसर धेरै कम प्राप्त हुन्छ ।

तर ‘खम्पा विद्रोह’ पुस्तक यिनै सबै तह स्तरलाई एकसाथ समेट्दै नेपाली भू–राजनीतिक चेतनामा गहिरो प्रश्न वाचन गर्ने महत्त्वपूर्ण कृति बनेर प्रस्तुत हुन्छ । यो पुस्तक केवल इतिहासको सुनाइ मात्र होइन, नेपाल–तिब्बत र भारत–चिन सम्बन्धको संवेदनशील त्रिकोणभित्र पसिसकेपछि कसरी स्थानीय समुदाय, राज्यसत्ता, अन्तर्राष्ट्रिय शक्ति र मानवअधिकारका प्रश्नहरू आपसमा गाँसिन्छन् भन्ने बहु आयामिक विश्लेषण पनि हो । नेपाली दृष्टिकोणबाट हेर्दा ‘खम्पा विद्रोह’ नेपालले भोगेको एउटा अत्यन्तै जटिल, तर कम कुरा गरिएको अध्यायको पुनर्मुद्रण र पुनर्समीक्षा हो ।

खम्पा विद्रोहको मूल कथा १९६० को दशकको तिब्बती राजनीतिक उथलपुथल र त्यसले सिमाना पारी पारेको प्रभावसँग गाँसिएको छ । चीनले तिब्बतमा कठोर नियन्त्रण स्थापित गरेपछि अनेकौँ तिब्बती समूहहरू, विशेषतः खम्पा लडाकुहरू, नेपाल–तिब्बत सीमा क्षेत्र हुँदै भारततिर सरे ।

उनीहरूमध्ये केही नेपालकै उच्च हिमाली क्षेत्र मुस्ताङमा बसेर चीन विरोधी सशस्त्र प्रतिरोध चलाउन थाले, जुन न त नेपाललाई अनुकूल थियो, न त अन्तर्राष्ट्रिय कूटनीतिक परिस्थितिसँग मेल खाने प्रकारको ।

पुस्तकले यिनै खम्पा गतिविधिहरू कसरी सुरु भए, कसरी विकसित भए, कसरी विदेशी शक्तिहरूको चासो र सहायताले ती गतिविधि दीर्घकालसम्म टिकिरहे र अन्ततः किन समाप्त भए भन्ने कुरा सबैलाई क्रमबद्ध र प्रमाण आधारित रूपमा प्रस्तुत गरेको छ ।

पुस्तकको खास बल भनेको यसले नेपाली राज्य र समाजको दृष्टिकोणलाई स्पष्ट रूपमा स्थान दिने प्रयास हो । खम्पा विद्रोहलाई नेपाली भू–राजनीतिका दृष्टिले हेर्दा, तीन प्रमुख आयाम उल्लेखनीय देखिन्छन् जस्तै सुरक्षा, कूटनीति, र स्थानीय सामाजिक सांस्कृतिक प्रभाव ।

नेपालले सधैँ आफ्नो सिमाना संवेदनशील मान्दै आएको छ । मुस्ताङमा बसेर खम्पा लडाकुहरूले चीनविरुद्ध सशस्त्र गतिविधि सञ्चालन गर्दा नेपाल स्वाभाविक रूपमा कठिन स्थितिमा परेको थियो । पुस्तकले त्यो समयको नेपाली राज्यको असहजता, द्विविधा र दबाबलाई प्रस्ट्याउँछ ।

खम्पा विद्रोहको कारण नेपाललाई चीनसँगको सम्बन्धमा तनाव वृद्धि भएको थियो भने अर्कोतिर भारत तथा पश्चिमी शक्तिहरूको रणनीतिक चासो पनि उत्तिकै सक्रिय थियो । नेपाली दृष्टिमा, सार्वभौमिकतासँग खेलबाड हुन नदिने र भू–राजनीतिक सन्तुलन कायम राख्ने प्रयास पुस्तकमा निकै सन्तुलित रूपमा प्रस्तुत हुन्छ । पुस्तकले तत्कालीन कालको कूटनीति बुझाउन उत्कृष्ट काम गरेको छ ।

नेपालले चीन र भारत दुवैसँग सन्तुलित सम्बन्ध राख्दै राष्ट्रिय स्वार्थ जोगाउने प्रयास गरेको प्रसङ्गहरू अत्यन्तै रोचक छन् । खम्पा विद्रोह अन्त्य गर्ने निर्णय सरकारद्वारा सैन्य अभियान सञ्चालन गर्ने प्रसङ्ग नेपाली कूटनीतिक इतिहासको कठिन तर अवश्य अपेक्षित निर्णयका रूपमा चित्रित गरिएको छ, जुन पुस्तकका महत्त्वपूर्ण पक्षहरूमध्ये एक हो ।

नेपाली समीक्षा दृष्टि बिन्दुबाट पुस्तकको अर्को बलियो पक्ष भनेको स्थानीय मुस्ताङवासीहरूको आवाज र अनुभवलाई पनि स्थान दिएको हो । खम्पा उपस्थितिले स्थानीय अर्थतन्त्र, धार्मिक, सांस्कृतिक चलन, सामाजिक सद्भाव र दैनिकी जीवनमा परेको प्रभाव पुस्तकमा गहिराइका साथ वर्णन गरिएको छ ।

यसले पढ्ने पाठकलाई मुस्ताङ के थियो, त्यसमा कति परिवर्तन आयो र स्थानीय जनजीवनले के कस्ता दबाबहरू भोग्यो भन्ने विषयमा नयाँ दृष्टिकोण दिन्छ ।
‘खम्पा विद्रोह’ अनुसन्धान आधारित कृति हो । पुस्तकले प्राथमिक स्रोत, मौखिक इतिहास, सरकारी अभिलेख, विदेशी कूटनीतिक दस्ताबेज तथा प्रत्यक्ष ‘खम्पा विद्रोह’ नेपाली पहिचान, सार्वभौमिकता र भू–राजनीतिक विवेकबारे एउटा गहिरो पाठ हो ।

नेपालजस्ता साना मुलुकहरूले शक्ति सन्तुलनमा कसरी बाँच्नुपर्छ र कसरी हरेक निर्णय ऐतिहासिक मोड बन्न सक्छ भन्ने बुझ्न यो पुस्तक अपरिहार्य सामग्री हो । पत्रपत्रिकाका पाठकलाई पुस्तकले प्रदान गर्ने इतिहास बोध, चेतना, र सन्तुलित ज्ञान अत्यन्त मूल्यवान् छ ।

समग्रमा ‘खम्पा विद्रोह’ नेपाली समाज र राज्यको दृष्टिकोण उजागर गर्ने गहन, अनुसन्धानात्मक र समयानुकूल कृति हो पढ्नुपर्ने, बुझ्नुपर्ने र बहस गर्नुपर्ने । अनुभव सबैलाई संयोजन गरिएको छ । लेखन शैली सहज, विश्वसनीय र इतिहास तथा राजनीति बुझ्ने पाठकका लागि पर्याप्त रूपले गम्भीर छ ।

जहाँ आवश्यक छ, लेखकले विवादित विषयलाई एकातिर झुकाउनुको सट्टा बहुपक्षीय प्रमाणका आधारमा वस्तुनिष्ठ रूपमा प्रस्तुत गरेका छन् । ‘खम्पा विद्रोह’ नेपाली पहिचान, सार्वभौमिकता र भू–राजनीतिक विवेकबारे एउटा गहिरो पाठ हो ।

नेपालजस्ता साना मुलुकहरूले शक्ति सन्तुलनमा कसरी बाँच्नुपर्छ र कसरी हरेक निर्णय ऐतिहासिक मोड बन्न सक्छ भन्ने बुझ्न यो पुस्तक अपरिहार्य सामग्री हो । पत्रपत्रिकाका पाठकलाई पुस्तकले प्रदान गर्ने इतिहास बोध, चेतना, र सन्तुलित ज्ञान अत्यन्त मूल्यवान् छ । समग्रमा ‘खम्पा विद्रोह’ नेपाली समाज र राज्यको दृष्टिकोण उजागर गर्ने गहन, अनुसन्धानात्मक र समयानुकूल कृति हो पढ्नुपर्ने, बुझ्नुपर्ने र बहस गर्नुपर्ने ।