खोज

कानुनको अज्ञानता क्षम्य हुँदैन भन्नुको अर्थ कुनै पनि विषयमा मलाई थाहा छैन, यस्तो गर्दा यो सजाय हुन्छ, मैले जानेर गरेको छैन, अनजानमा भएको हो, कानुनमा के थियो थाहा भएन भनेर पिडकले भन्न नमिल्ने कानुनी सर्वव्यापी व्यवस्था हो ।

हुन त कानुनको सबै प्रावधान सबै नागरिकलाई थाहा नहुन सक्छ तर सामान्य सिद्धान्त जस्तो ठिक–बेठिक, उचित–अनुचित र नैतिक–तातिक भने छुटाउन सकिन्छ, भन्ने विश्वास कानुनले राख्दछ ।

त्यसै गरी मुलुकी देवानी संहिता २०७४ को दफा ५ मा “कानुनको अज्ञानता क्षम्य हुँदैन” भन्ने व्यवस्था गरेको छ ।

राजपत्रमा प्रकाशित भएपछि सबैले यो कानुनको बारेमा थाहा पाएको अनुमान समेत गरेको हुन्छ । कानुनको अज्ञानता क्षम्य हुँदैन भन्ने विश्वव्यापी सिद्धान्त र मान्यता पनि रहेको छ र यो सिद्धान्त व्यवहारमा समेत लागु भएको पाइएको छ ।

मानौँ यदि कुनै व्यक्तिले रिसको आवेशमा आएर हत्या गरे त्यसपछि हत्या गरिनु हुन्न भने मलाई थाहा थिएन, थाहा पाइन, जानेर गरेको होइन, अनजानमा भएको हो भन्ने भन्न पाइने छैन र यो बाट मुक्त हुन पाउँदैन भन्ने विश्वव्यापी सिद्धान्त र मान्यता छ ।

कानुनको अज्ञानता क्षम्य हुँदैन भन्ने सिद्धान्तको मुख्य उद्देश्य कानुनको आँखामा सबै समान छन् । गल्ती गर्ने हर कोहीलाई कानुनले सजाय दिन्छ । सामान्य नागरिक देखि प्रधानमन्त्री, प्रधानन्यायाधीश किन नहोस् सबैका लागि कानुन समान हुन्छ भन्ने विश्वव्यापी सिद्धान्त र मान्यता छ ।

हो, कानुनका सबै प्रावधान सामान्य नागरिकलाई थाहा नभएका हुन सक्छ तर समाजमा रहेको व्यवहारिक सिद्धान्तहरू थाहा पाइएको हुन्छ । जस्तो गाली, नगर्नु बेइज्जती नगर्नु, झगडा नगर्नु, कसैको नैतिकतामा आँच पुगाउने काम नगर्नु, नकारात्मक क्रियाकलाप नगर्नु र कानुन विपरीत कार्य नगर्नु भन्ने कानुनको अज्ञानता क्षम्य हुँदैन भन्नुको मूलभूत सिद्धान्त हो ।

कानुन कसैका लागि साना र कसैका लागि ठुला नभई सबैका लागि समान हुन्छ भन्ने सिद्धान्त छ । कानुनका बारेमा पुस्तकमा, पाठ्यक्रममा, विश्वविद्यालयमा पाइन्छ । तर पनि तल्लो स्तरमा आम नागरिक आज पनि ज्ञानकै अभावको कारण जानी नजानी कानुनको कठघरामा छन् भन्ने कानुनको अज्ञानता क्षम्य नहुने (केही नजानी, नबुझेको कार्यबाट हामी कानुनको नजरमा पर्छ) भन्ने हो । यसले गर्दा नागरिकहरू नकारात्मक क्रियाकलाप र कानुन विपरीत कार्य गर्नबाट डराउँछ र पछाडि सर्छ ।

हामीले आफ्नो हक, अधिकारको प्रयोग गर्दा वा रक्षा गर्न खोज्दा र अरूको हक, अधिकारको पनि हनन हुन दिनु हुँदैन र हुन नदिनका लागि हामीले कानुन बुझेको हुनु पर्दछ । राज्यबाट अपराध, हत्या, हिंसा जस्ता क्रियाकलापको अन्त्य गर्न र आफू पीडित नहुन र अरूलाई पनि पीडा नपु¥याउने गरी आफ्नो क्षेत्रसँग सम्बन्धित कानुन सबै व्यक्तिले बुझ्न र जान अनिवार्य हुन्छ ।

सबै क्षेत्रमा काम गर्ने व्यक्तिले कानुनलाई प्राथमिकतामा राखेर बुझेको हुनु पर्दछ र सबैको कानुनमा पहुँच पनि पुगेको हुनु पर्दछ । कानुनको अनभिज्ञता क्षम्य नहुने भएकाले सबैले कानुनको पालना गर्न र गराउन अति आवश्यक छ । कुनै पनि व्यक्तिले कानुन जान्दिन भनेर उम्कन पाइदैन र सक्दैन । त्यसैले सबै व्यक्तिले देशको कानुनको बारेमा जानकार हुनु अपरिहार्य हुन्छ ।
कानुनको अज्ञानता क्षम्य हुँदैन

कानुनको अज्ञानता क्षम्य हुँदैन भन्नुको अर्थ कुनै पनि विषयमा मलाई थाहा छैन, यस्तो गर्दा यो सजाय हुन्छ, मैले जानेर गरेको छैन, अनजानमा भएको हो, कानुनमा के थियो थाहा भएन भनेर पिडकले भन्न नमिल्ने कानुनी सर्वव्यापी व्यवस्था हो ।

हुन त कानुनको सबै प्रावधान सबै नागरिकलाई थाहा नहुन सक्छ तर सामान्य सिद्धान्त जस्तो ठिक–बेठिक, उचित–अनुचित र नैतिक–तातिक भने छुटाउन सकिन्छ, भन्ने विश्वास कानुनले राख्दछ ।

त्यसै गरी मुलुकी देवानी संहिता २०७४ को दफा ५ मा “कानुनको अज्ञानता क्षम्य हुँदैन” भन्ने व्यवस्था गरेको छ । राजपत्रमा प्रकाशित भएपछि सबैले यो कानुनको बारेमा थाहा पाएको अनुमान समेत गरेको हुन्छ । कानुनको अज्ञानता क्षम्य हुँदैन भन्ने विश्वव्यापी सिद्धान्त र मान्यता पनि रहेको छ र यो सिद्धान्त व्यवहारमा समेत लागु भएको पाइएको छ ।

मानौँ यदि कुनै व्यक्तिले रिसको आवेशमा आएर हत्या गरे त्यसपछि हत्या गरिनु हुन्न भने मलाई थाहा थिएन, थाहा पाइन, जानेर गरेको होइन, अनजानमा भएको हो भन्ने भन्न पाइने छैन र यो बाट मुक्त हुन पाउँदैन भन्ने विश्वव्यापी सिद्धान्त र मान्यता छ ।

कानुनको अज्ञानता क्षम्य हुँदैन भन्ने सिद्धान्तको मुख्य उद्देश्य कानुनको आँखामा सबै समान छन् । गल्ती गर्ने हर कोहीलाई कानुनले सजाय दिन्छ । सामान्य नागरिक देखि प्रधानमन्त्री, प्रधानन्यायाधीश किन नहोस् सबैका लागि कानुन समान हुन्छ भन्ने विश्वव्यापी सिद्धान्त र मान्यता छ ।

हो, कानुनका सबै प्रावधान सामान्य नागरिकलाई थाहा नभएका हुन सक्छ तर समाजमा रहेको व्यवहारिक सिद्धान्तहरू थाहा पाइएको हुन्छ । जस्तो गाली, नगर्नु बेइज्जती नगर्नु, झगडा नगर्नु, कसैको नैतिकतामा आँच पुगाउने काम नगर्नु, नकारात्मक क्रियाकलाप नगर्नु र कानुन विपरीत कार्य नगर्नु भन्ने कानुनको अज्ञानता क्षम्य हुँदैन भन्नुको मूलभूत सिद्धान्त हो ।

कानुन कसैका लागि साना र कसैका लागि ठुला नभई सबैका लागि समान हुन्छ भन्ने सिद्धान्त छ । कानुनका बारेमा पुस्तकमा, पाठ्यक्रममा, विश्वविद्यालयमा पाइन्छ । तर पनि तल्लो स्तरमा आम नागरिक आज पनि ज्ञानकै अभावको कारण जानी नजानी कानुनको कठघरामा छन् भन्ने कानुनको अज्ञानता क्षम्य नहुने (केही नजानी, नबुझेको कार्यबाट हामी कानुनको नजरमा पर्छ) भन्ने हो । यसले गर्दा नागरिकहरू नकारात्मक क्रियाकलाप र कानुन विपरीत कार्य गर्नबाट डराउँछ र पछाडि सर्छ ।

हामीले आफ्नो हक, अधिकारको प्रयोग गर्दा वा रक्षा गर्न खोज्दा र अरूको हक, अधिकारको पनि हनन हुन दिनु हुँदैन र हुन नदिनका लागि हामीले कानुन बुझेको हुनु पर्दछ । राज्यबाट अपराध, हत्या, हिंसा जस्ता क्रियाकलापको अन्त्य गर्न र आफू पीडित नहुन र अरूलाई पनि पीडा नपु¥याउने गरी आफ्नो क्षेत्रसँग सम्बन्धित कानुन सबै व्यक्तिले बुझ्न र जान अनिवार्य हुन्छ ।

सबै क्षेत्रमा काम गर्ने व्यक्तिले कानुनलाई प्राथमिकतामा राखेर बुझेको हुनु पर्दछ र सबैको कानुनमा पहुँच पनि पुगेको हुनु पर्दछ । कानुनको अनभिज्ञता क्षम्य नहुने भएकाले सबैले कानुनको पालना गर्न र गराउन अति आवश्यक छ । कुनै पनि व्यक्तिले कानुन जान्दिन भनेर उम्कन पाइदैन र सक्दैन । त्यसैले सबै व्यक्तिले देशको कानुनको बारेमा जानकार हुनु अपरिहार्य हुन्छ ।