खोज

सामान्यतया जेन जी पुस्ताले युवा पुस्ताको प्रतिनिधित्व गर्ने भएपनि यो उमेर समूह नभएर सन् १९९७ देखि २०१२ सम्ममा जन्मिएका पुस्ताहरूको समूह हो । यो पुस्तालाई इन्टरनेट र डिजिटल पुस्ता पनि भनिन्छ ।

यो पुस्ता जन्मँदासाथ इन्टरनेटको तीव्र विस्तार भएकोले जेन जीका पुस्ताले आफ्नो सम्पूर्ण जीवनकाल स्मार्टफोन, सामाजिक सञ्जाल र उच्च गतिको इन्टरनेटको उपलब्धतामा बिताएका छन् । यो पुस्ता अहिलेसम्म सबैभन्दा बढी इन्टरनेट र सामाजिक प्लेटफर्मको प्रयोगकर्ता मात्र हैन संसारमा तीव्र परिवर्तन देखेको पुस्ता समेत हो ।

जेन जी पुस्ताले विस्वभरी थुप्रै राजनैतिक, आर्थिक, प्राविधिक र सामाजिक उतारचढाव प्रत्यक्ष रूपमा देख्न र भोग्न पाएको छ । थुप्रै परिवर्तनको साक्षी बनिरहेको यो पुस्ताले सबैभन्दा बढी महसुस गर्नुपरेको परिवर्तन विस्वब्यापी जलवायु परिवर्तन हो ।

विश्वमा विसौ शताब्दीको शुरुवातदेखि नै जलवायु परिवर्तनका संकेतहरू देखापर्न थालेको भएपनि सन्त १९९० पछि विश्वब्यापी उष्णीकरण र जलवायु परिवर्तनका असरहरू बढी देखिन थालेका छन् । सन् १९७५ देखि नै हरेक दशक ०.२० डिग्री सेल्सियसका दरले विस्वको तापक्रम बढिरहेको बैज्ञानिकहरू बताउँछन् ।

सन् १९९० यताका प्रत्येक दशकहरू अघिल्लो दशकभन्दा ताता रहदै आएका छन् । सन् २०११–२०२० अहिलेसम्मकै तातो दशक भएको थियो भने सन् १९९८ को उच्चतम तापक्रमको रेकर्डलाई तोड्दै सन् २०२३ अहिलेसम्मकै उच्च तापक्रम भएको वर्ष हुन पुगेको थियो ।

विश्वको औशत तापक्रम उच्चतम भएको अवस्थामा जन्मिएको र ताता वर्षहरूमा हुर्किएको जेन जी पुस्ताले बढ्दै गएको समुन्द्री सतह, हिम गलनको तीव्रताले गर्दा फैलिदै गएका हिमताल र हिमनदीहरू, हिउ पर्न कम हुँदा काला बन्दै गएका हिमालहरू देखिरहेको छ ।

जन्मदै जलवायु जोखिममा रहेको यो पुस्ताले आउँदा दिनहरूमा अझ बढी जलवायु संकट भोग्नुपर्ने निश्चित छ । जेन जी पुस्ताको जनसंख्या नेपालको कूल जनसंख्याको करिब एक तिहाई अर्थात करिब ९२ लाख रहेको छ ।

यी मध्ये पनि एक तिहाई विद्यालय तहमा अध्यय्नरत बालबालिका छन् भने बाकि पारिवारिक, आर्थिक जिम्मेवारी वहन गर्नुपर्ने अवस्थामा पुगिसकेका छन् । जेन जी उमेर समुहमा पर्ने युवा र त्यो भन्दा माथिल्लो समुहका धेरै वयस्कहरू रोजगारीको लागि विदेश जाने लहर चलेकोले देशका आर्थिक सामाजिक गतिविधिहरूमा जेनजी पुस्ताको सहभागिता बढी हुनुपर्ने बाध्यता छ ।

यहीकारणले पनि जलवायु परिवर्तनको असर नेपाली युवाहरूमा पर्ने गरेको छ । त्यसैपनि अहिले खेतीपातीमा युवा पुस्ताको सहभागिता तीव्र दरमा घटिरहेको छ । सिमित संख्यामा रहेका युवा जनशक्तिले अहिले कृषि काम गरिरहेका छन् र अघिल्लो पुस्तालाई सघाईरहेका छन् ।

जलवायु परिवर्तनको कारण हुने गर्मी, अति वृष्टि, अनावृष्टि, सुख्खा, खडेरी, शितलहर जस्ता विपत्तिको सबैभन्दा बढी असर कृषि क्षेत्रमै पर्ने गरेको छ । यस्ता विपत्तिले गर्दा देशमै कृषि पेशा अपनाएर आर्थिक उपार्जन गरेर जीवन विताउछु भनेर बस्ने युवाहरूले ठूलो नोक्सानी बेहोर्नु परिरहेको छ ।

जलवायु परिवर्तनजन्य विपदको कारण समेत कृषि क्षेत्रमा सम्पल्ग्न भैरहेका युवाहरूले बारम्बार क्षति भोगिरहँदा उनीहरू कृषि पेशालाई सदाको लागि छोड्न बाध्य हुँदैछन् । पशुपालन र जडिबुटी संकलन हिमाली क्षेत्रका युवाहरूको आयआर्जनको मुख्य आधार हुन ।

विश्वब्यापी उष्णीकरणको कारण उच्च पहाडी र हिमाली क्षेत्रमा चरन क्षेत्रहरू खुम्चिदै गएका छन् । घाँसको कमी बढ्दो छ । याक, चौरी, भेडा, च्यांग्रा जस्ता पशुहरूलाई जलवायु परिवर्तन अनुकुलित बनाउनको लागि निरन्तर उच्च क्षेत्रमा रहनुपर्ने अवस्था उत्पन्न भैरहेको छ, जुन मौसमी र सांस्कृतिक रूपमा पनि कठिन कार्य हो ।

पशुपालन गर्दा निरन्तर अनकन्टार ठाउँमा बस्नुपर्ने, परिवारसंग बस्न नपाईने अवस्थामा युवाहरूले पशुपालनमा रुची छोड्दै गएका छन् । विश्वब्यापी तापमान वृद्धिले गर्दा उच्च पहाडी र हिमाली क्षेत्रमा नयाँनयाँ रोग र किराहरूको प्रकोप बढ्दो छ, यसले पनि पशुपालनमा जटिलता थपिरहेको छ ।

तापक्रम वृद्धि, हिमपातमा कमी र हिम गलनमा तीव्रता जस्ता कारण जडिबुटीको उत्पादन घटिरहेको, जडिबुटी संकलनमा समस्या आएको र कतिपय जडिबुटी लोप समेत हुदै गएको महसुस हिमाली क्षेत्रका वासिन्दाहरूले महसुस गरिरहेको बताउछन् ।

पशुपालन र जडिबुटी दुबैमा समस्या उत्पन्न भएमा अहिले हिमाली क्षेत्रमा बसिरहेका युवाहरू समेत अब लामो समयसम्म त्यस क्षेत्रमा नबस्ने अनुमान सहजै गर्न सकिन्छ । नेपालमा युवाहरू धेरै संलग्न भएको र भविस्यमा धेरै युवालाई रोजगार दिन सक्ने क्षेत्र पर्यटन क्षेत्र हो ।

हिजोका दिनमा भरिया, पथ प्रदर्शक, कुक, वेटर भएर पर्यटन उद्योगमा युवा संलग्न रहेकोमा अहिले पर्यटन उद्योगका सबै अंगहरू लगभग युवाहरूकै हातमा पुगेका छन् । पर्यटन सम्बन्धि औपचारिक शिक्षा लिएर यो व्यवसायमा लागिरहेका र लाग्न चाहने युवाहरूको संख्या निरन्तर बढिरहेको छ ।

देशका कुनाकाप्चामा पर्यटनका सम्भावनाहरू खोज्दै युवाहरू पुगिरहेका छन् र पर्यटनमा ठुलो लगानी समेत गरिरहेका छन् । नेपालमा पर्यटन व्यवसाय फस्टाउदै गएको भएपनि पर्यटन क्षेत्रमा जलवायु परिवर्तनका असरहरू बढी देखिएका छन् ।

हिमालमा हिमपातमा कमि तथा हिमगलनमा तीव्रताले गर्दा हिमालहरू नाङ्गा देखिन थालेका छन् । यो अवस्था रहिरहेमा हिमालले पर्यटकहरू तान्न सक्ने क्षमता गुमाउनेछ र यसबाट समग्र पर्यटन क्षेत्रले ठुलो क्षति बेहोर्नुपर्नेछ । नेपालमा जलवायु परिवर्तनजन्य विपदको संख्या र फैलावट बढिरहेको छ ।

बाढी पहिरो जस्ता विपदले गर्दा पर्यटन पूर्वाधारमा गरिएको लगानीमा वर्षेनी ठुलो क्षति पुगेको देखिन्छ । खोला नदीको किनारा, भीरपाखामा होटेल, रिसोर्ट संचालन गरेर एडभेन्चर पर्यटन संचालन गर्नेहरूमा युवा पुस्ता नै अघि छ र प्राकृतिक विपदले यिनै ठाउँका संरचनामा छिटो क्षति पु¥याउने भएकोले युवाहरूको लगानी सधै असुरक्षित रहिरहने देखिन्छ ।

नेपालको खाद्य सुरक्षामा जलवायु परिवर्तनका असरहरू देखिन थालिसका छन् । कृषि उत्पादनमा कमिको कारण बढ्दो उमेरका युबा लगायत सम्पूर्ण जनसंख्याको खाद्यान्न अभावको अवस्थामा गुज्रिरहनुपरेको छ । वर्षेनी विदेशबाट आयात गरिने खाद्यान्नको परिमाण बढिरहेको छ ।

जलवायु परिवर्तनको कारण नयाँनयाँ रोग र किराहरूको प्रकोप बढ्दो छ । खासगरी अध्ययन र कामको लागि घर बाहिरको खुला वातावरणमा लामो समय रहने युवाहरू अत्यधिक गर्मि र जाडो, रोग तथा किराको प्रकोपबाट बढी प्रभावित हुने अवस्था तयार भैरहेको छ ।

पछिल्लो समयमा पानी संकट पनि बढ्दै गएको छ । शहरी क्षेत्रमा बसोबास गरिरहेका जेनजीहरूले आवस्यक मात्रामा पानीको उपयोग गर्न नपाएको लामो समय भैसकेको छ । ग्रामिण क्षेत्रमा समेत सुख्खापनमा वृद्धि, पानि पर्ने प्रक्रियामा अनियमितता, पानीका मुलहरू घट्ने जस्ता कारणले पानीको अभाव बढिरहेको छ ।

जमिनमा सुख्खापन वृद्धि र विस्वब्यापी तापमान वृद्धिको असर वनजंगलमा देखिएको छ । पछिल्ला वर्षहरूमा डढेलोका घटनाहरू निकै बढेका छन् । डढेलोले गर्ने वायु प्रदुषणको असर सबै मानिसहरूलाई पर्ने भएपनि यसको दिर्घकालिन असर अहिलेको युवा पुस्तालाई नै पर्नेछ ।

डढेलो लागिसकेपछी निभाउन अग्रसर हुनेहरू १५–३० वर्ष उमेरका युवाहरू नै हुन्छन् । यहि कारणले गर्दा डढेलो निभाउन जाँदा ज्यान गुमाउने जोखिममा पनि यिनिहरूनै हुन्छन् । बारम्बार दोहोरिने डढेलोले वनमा निर्भर रहने युवाहरूलाई घास, दाउरा, संकलन गर्न कठिन हुन्छ ।

जसले गर्दा वनसँग युवा पुस्ताको सम्बन्ध क्रमश टाढिदै जान्छ । सामुदायिक वन समुहका कार्यसमितिमा जेनजी पुस्ताको सहभागिता कम भएपनि अबको वन प्रशासन हाक्ने जिम्मा यहि पुस्ताको काँधमा आउनेछ ।

त्यो अवस्थामा जलवायु परिवर्तनका मुद्धाहरू सम्बोधन गर्दै डढेलो नियन्त्रण, मिचाहा प्रजातिको वनस्पति नियन्त्रण, चरण क्षेत्रको संरक्षण, लोपोन्मुख वनस्पतिको संरक्षण, जलाधार संरक्षण जस्ता कामहरू गर्न निकै सकस हुने देखिन्छ ।

अहिले जेनजी पुस्ता राजनैतिक र शासकीय बेथितिको विरुद्धमा संघर्ष गरिरहेको छ । यो लडाई आन्तरिक एकता र नागरिक सहकार्यले अवस्यपनि जित्न सकिनेछ । तर, जन्मदै जलवायु परिवर्तनको दुस्चक्रमा परेको यो पुस्तालाई जलवायु परिवर्तन विरुद्धको लडाई लड्न भने त्यति सहज हुनेछैन ।

जलवायु परिवर्तन ल्याउनुमा नेपालको भूमिका नगन्य भएपनि बढी जोखिममा नेपाल छ । त्यसैले जलवायु परिवर्तन विरुद्धको लडाई अन्तर्राष्ट्रिय रूपमा लड्नुपर्ने हुन्छ र यसको लागि युवा पुस्ता तयार हुनुपर्छ । जलवायु परिवर्तनका असर न्यूनीकरण तथा अनुकूलनका लागि देशमा धेरै कार्यक्रमहरू संचालन भएपनि त्यसमा युवा पुस्ताको सहभागिता कम छ ।

युवाहरूले नीतिगत सुधारको लागि आवाज उठाएर भएपनि यस्ता कार्यक्रममा सहभागिता सुनिश्चित गर्नुपर्छ । शासकीय बेथिति विरुद्धमा जसरी युवा पुस्ताहरू संघर्ष गरिरहेका छन्, यस्तो एकता वातावरण संरक्षण, प्राकृतिक श्रोत व्यवस्थापन र जलवायु परिवर्तन विरुद्धको लडाईमा पनि देखाउने हो भने जेनजी पुस्ताको मात्र नभएर सम्पूर्ण पुस्ताको भविष्य सुखद बन्न सक्नेछ ।