खोज

(गतांकबाट)
ङ) पूरक सम्बन्ध
यद्यपि नेतात्व र व्यवस्थापकबीच फरक देखिन्छ, तर वास्तविक राजनीतिमा यी दुई पूर्णरूपमा अलग छैनन् । नेता बिना व्यवस्थापकका योजना दिशाहीन हुन्छन्, व्यवस्थापक बिना नेताको दृष्टि मात्र सपना रहन्छ ।

नेपालमा धेरै पटक नीति र योजना बनेको छ, तर कार्यान्वयनमा कमजोर व्यवस्थापकको कारणले जनताले अपेक्षित परिवर्तन अनुभव गर्न सकेनन् । अर्कोतर्फ, केवल व्यवस्थापक भएर मात्र नियम पालन गरियो भने समाज स्थिर रहन्छ, तर नयाँ सोच र परिवर्तनको ऊर्जा हराउँछ ।

यसरी, नेतात्व र व्यवस्थापनको सन्तुलनले मात्र राजनीति सजीव, स्थिर र दीर्घकालीन रूपान्तरण सक्षम बनाउँछ। नेतृत्वले समाजलाई दिशा दिन्छ, व्यवस्थापनले त्यस दिशामा यात्रा सम्भव बनाउँछ ।

४. सिद्धान्तगत आधार
राजनीति र व्यवस्थापनबीचको अन्तर र सम्बन्धलाई बुझ्नका लागि विभिन्न सिद्धान्तहरूले स्पष्ट आधार दिन्छन् । यी सिद्धान्तहरूले देखाउँछन् कि नेता र व्यवस्थापक अलग–अलग भए पनि वास्तवमा दुवै गुण आवश्यक छन् ।

क) कोटरको भिन्नता
विश्वप्रसिद्ध नेतृत्व विज्ञजोन कोटर अनुसार, राजनीतिक नेताले परिवर्तनसँग जुध्ने भूमिका खेल्छ भने व्यवस्थापकले जटिलता नियन्त्रण गर्ने काम गर्छ । नेपालको सन्दर्भमा हेर्ने हो भने नेताले नयाँ संविधान ल्याउने, संघीयता लागू गर्ने वा पुराना संरचनालाई चुनौती दिने निर्णय गर्छन् ।

व्यवस्थापकले त्यही परिवर्तनलाई व्यवहारमा उतार्न नियम, प्रक्रिया र स्रोत व्यवस्थापन गरेर जटिलता कम गर्छ । यसले देखाउँछ कि राजनीति केवल नेतृत्व वा केवल व्यवस्थापनमा सीमित छैन; दुवै पक्षको सन्तुलन आवश्यक छ । नेता बिना व्यवस्थापकको नियन्त्रण, नीति दिशाहीन रहन्छ; व्यवस्थापक बिना नेताको दृष्टि, कार्य केवल औपचारिकता मात्र रहन्छ ।

ख) मिन्ट्जबर्गको भूमिकाहरू
हेनरी मिन्ट्जबर्गले उच्च पदमा रहेका व्यक्तिहरूले तीन प्रकारका भूमिका खेल्नुपर्ने बताए—निर्णयात्मक, सूचनात्मक र अन्तरवैयक्तिक । यसको मतलब, राजनीतिक नेताले निर्णय लिनुपर्छ, सूचना व्यवस्थापन गर्नुपर्छ र जनतालाई प्रेरित गर्नुपर्छ । तर, यो केवल नेताको जिम्मेवारी होइन; व्यवस्थापकले पनि यही तीनै भूमिका खेल्नुपर्छ ।

नेपालमा उदाहरणका लागि, संघीय संरचना लागू गर्दा मन्त्रीले निर्णयात्मक भूमिका खेल्छन्, सम्बन्धित निकायले सूचना सङ्कलन र विश्लेषण गर्छ, र जनतासँग अन्तरवैयक्तिक सम्बन्ध बनाएर काम अघि बढाउँछ । यसले स्पष्ट पार्छ कि नेता र व्यवस्थापकबीच स्पष्ट सीमाना छैन; दुवैले सँगसँगै काम गर्नुपर्छ ।

ग) मास्लो र हर्जबर्गको दृष्टि
एब्राहाम मास्लो अनुसार मानिसको आवश्यकता श्रृंखला हुन्छ । आधारभूत आवश्यकता—खाना, बासस्थान, सुरक्षा—व्यवस्थापन मार्फत सुनिश्चित हुन्छ । उदाहरणका लागि, विपत्तिको समयमा राहत वितरण, सार्वजनिक स्वास्थ्य सेवा, रोजगार—यी सबै व्यवस्थापकको सोचमा आधारित हुन्छन् ।

तर मानिसलाई केवल आधारभूत आवश्यकताले सन्तुष्ट बनाउँदैन । आत्म साक्षात्कार, उद्देश्य, गर्व र समाजमा योगदानको भावना आवश्यक हुन्छ, जुन नेतृत्वले दिन्छ । नेपालमा २०६२/६३ को आन्दोलनका क्रममा नेताहरूले केवल आधारभूत अधिकारको वाचा मात्र दिएनन्, नागरिकलाई आफ्नो भविष्यमा योगदान गर्ने प्रेरणा पनि दिए ।

हर्जबर्गको प्रेरणा सिद्धान्त
फ्रेडरिक हर्जबर्ग अनुसार असन्तोष घटाउने कारक—जस्तै तलब, सुविधा, संरचना—व्यवस्थापकको जिम्मा हो। तर वास्तविक प्रेरणा र उत्साह—जसले नागरिक वा कर्मचारीलाई सक्रिय बनाउँछ—नेताको गुण हो ।

नेपालमा धेरै सरकारी योजना कागजमै राम्रो देखिन्छ, तर जनतालाई प्रेरित नगरेको खण्डमा प्रभाव कम हुन्छ। विपरीत, नेताले उद्देश्य र मान्यता दिन्छन् भने, व्यवस्थापकले त्यसलाई ठोस रूप दिन सक्छ ।

यी सिद्धान्तहरूले स्पष्ट देखाउँछन— राजनीतिक नेतृत्व र व्यवस्थापन अलग भए पनि पूरक हुन् । नेता बिना व्यवस्थापकको संरचना कार्यान्वयन योग्य हुँदैन; व्यवस्थापक बिना नेताको दृष्टि केवल सपना रहन्छ।

नेपालजस्तो संक्रमणशील लोकतन्त्रमा दुवै गुण—नेतृताको प्रेरणा र व्यवस्थापकको दक्षता—समान रूपमा आवश्यक छ ।

५. किन व्यवस्थापकले पनि नेताको गुण लिनुपर्छ ?

नेपालमा राजनीतिक प्रणाली केवल नियम, प्रक्रिया वा संस्थागत संरचनामा आधारित छैन। यहाँका नागरिकले शासनको दीर्घकालीन दृष्टि र कार्यान्वयन मात्र चाहँदैनन्, उनीहरूलाईप्रेरणा, आशा र विश्वासपनि चाहिन्छ। त्यसैले व्यवस्थापकले मात्र दक्षता देखाउनु पर्याप्त छैन; नेतासँगै हुने गुण—जनताको भावना बुझ्ने, प्रेरित गर्ने, र परिवर्तनका लागि मार्गदर्शन दिने क्षमता—समेत आवश्यक छ ।

क. जनताको अपेक्षा
आजको लोकतान्त्रिक प्रणालीमा नागरिक केवल नियम पालना गर्ने अपेक्षा राख्दैनन्। उनीहरूले आफ्ना अधिकार र आवश्यकतासँगै आशा र भविष्यमा योगदानको अवसर चाहन्छन् ।

उदाहरणका लागि, संघीय संरचना लागू भएको नेपालमा स्थानीय तहका नागरिकले केवल प्रक्रियागत सेवा चाहँदैनन्, उनीहरू नेतृत्वद्वारा देखाइएको मार्ग र सहभागिता पनि चाहन्छन् । यसकारण व्यवस्थापकले केवल दैनन्दिन काम गर्नुको सट्टा, नागरिकलाई उत्साहित गर्ने क्षमता पनि विकास गर्नुपर्छ ।

ख. परिवर्तनशील अवस्था

विश्व राजनीति निरन्तर परिवर्तनशील छ । नयाँ अन्तर्राष्ट्रिय चुनौती, आर्थिक सन्त्रास, प्रविधि र सामाजिक चेतनाका परिवर्तनले राजनीतिक व्यवस्थापनलाई निरन्तर अनुकूल हुन बाध्य बनाउँछ ।

केवल स्रोत र प्रक्रिया व्यवस्थापन गरेर यी परिवर्तनलाई सामना गर्न सकिँदैन। व्यवस्थापकले नेताजस्तोदृष्टि र अग्रसरतालिनु पर्दछ, ताकि बदलिँदो परिस्थितिमा योजना र नीति प्रभावकारी रहोस्।

नेपालमा कोरोनाभाइरस महामारीको समयमा स्वास्थ्य नीति मात्र पर्याप्त थिएन; व्यवस्थापकले रणनीतिक दृष्टि अपनाएर खोप वितरण, क्वारेन्टाइन व्यवस्थापन र जनचेतना अभियान चलाए।

ग. विश्वास निर्माण
नागरिकले प्रणालीलाई स्वीकार्नु केवल नियम र कानुनको कारणले हुँदैन; विश्वासपनि आवश्यक हुन्छ । व्यवस्थापकले यदि केवल कागजी काम मात्र गरे भने, जनता प्रणालीप्रति शंका राख्छन्। तर व्यवस्थापकले नेताजस्तोभरोसा र प्रेरणा दिने क्षमतादेखाएमा, नागरिकले नियम र नीतिलाई आत्मसाथ गर्छन् । नेपालको विगतका राजनीतिक आन्दोलनमा यो कुरा स्पष्ट देखिएको छ—संकटका बेला व्यवस्थापकले मात्र सेवा प्रदान गर्दा पनि जनता पूर्ण विश्वास राख्दैनथे, तर नेतासँगको संयोजनले विश्वास र सहकार्य दुवै सुनिश्चित भयो ।
घ. संकट व्यवस्थापन
महामारी, प्राकृतिक प्रकोप, वा युद्धको समयमा केवल व्यवस्थापन पर्याप्त हुँदैन। व्यवस्थापकले संसाधन मिलाउन सक्छ, तर संकटको समयमाजनतालाई मानसिक र भावनात्मक ऊर्जादिन नेताजस्तो गुण आवश्यक हुन्छ ।

उदाहरणका लागि, २०७२ को भूकम्पका समयमा व्यवस्थापकले राहत सामग्री वितरण, अस्थायी बासस्थान निर्माण, अस्पताल सञ्चालन आदि सुनिश्चित गरे । तर जनतालाई डर, पीडा र अनिश्चितताबाट मुक्त गराउने, उनीहरूलाई एकजुट गर्ने काम नेताले गरेको भावनात्मक नेतृत्वको फल थियो । यसले स्पष्ट पार्छ कि व्यवस्थापकले पनि नेताको गुण लिनु अपरिहार्य छ ।

६. नेपालको सन्दर्भ

क) ऐतिहासिक उदाहरण
नेपालको राजनीतिक इतिहासले देखाउँछ कि सन्तुलित नेतात्व र व्यवस्थापन भएका व्यक्तिहरूले मात्र दीर्घकालीन प्रभाव पार्न सकेका छन्।

बी.पी. कोइरालाः बी.पी. केवल साहित्यकार होइन, राजनीतिक नेतृत्वका दृष्टिले पनि अत्यन्त प्रभावशाली थिए । उनले नेपाली जनताका लागि नयाँ लोकतान्त्रिक मार्ग प्रस्तुत गरे र संविधान निर्माणको अभियानमा सक्रिय भूमिका निभाए ।

त्यही समयमा उनी व्यवस्थापकको रूपमा पनि सक्षम थिए, पार्टीको संरचना, अभियान संचालन र स्रोत व्यवस्थापनमा कुशल थिए ।

यस संयोजनले उनलाई केवल सपनावादी नेता नभई व्यवहारिक र सक्षम राजनीतिक व्यक्तित्व बनायो ।
मनमोहन अधिकारीः उनी अल्पकालीन प्रधानमन्त्री भए पनि उनले व्यवस्थापन र प्रशासनिक दक्षता देखाए । जनतासँग प्रत्यक्ष सम्पर्क, नीति कार्यान्वयन र संसाधन व्यवस्थापनमा उनको कार्यशैलीले जनतामा विश्वास बढायो ।

यही कारणले उनलाई “जनताको सरकार” भनेर सम्झिन्छन् । नेपालमा धेरै पटक नेताहरूले ठूलो दृष्टि देखाए पनि कार्यान्वयनमा असफल हुन्छन तर मनमोहन अधिकारीको सन्तुलनले छोटो समयमै पनि सकारात्मक प्रभाव देखायो ।

ख) अहिलेको चुनौती
आजको नेपालको राजनीतिक परिप्रेक्ष्यमा धेरै नेता केवलभबिष्यको दृष्टि मात्र दिन्छन्, तर व्यवस्थापनमा कमजोर भएका कारण कार्यान्वयन असफल हुन्छ।

अर्कोतर्फ, केही व्यवस्थापकीय सोच भएका पात्रहरू छन्, तर जनतालाई प्रेरित गर्न सक्दैनन्। यसरीनेताको दृष्टि र व्यवस्थापकको दक्षता बीचको असन्तुलनले राजनीतिक अस्थिरता, नीति निरन्तरता नहुँदा जनता असन्तुष्ट हुने र लोकतन्त्र कमजोर हुने जोखिम बढाउँछ। संघीय संरचना, चुनावी प्रणाली र बहुदलीय प्रतिस्पर्धाको सन्दर्भमा यो चुनौती अझ स्पष्ट देखिन्छ।

७. अन्तर्राष्ट्रिय दृष्टान्त
नेपालमात्र होइन, विश्व राजनीति पनि देखाउँछ किनेतृत्व र व्यवस्थापनको सन्तुलनभए मात्र देश वा समाज सफल हुन्छ।
नेल्सन मण्डेला (दक्षिण अफ्रिका): उनले केवल दृष्टि प्रस्तुत गरेनन्; आफैंलेव्यवस्थापन र समन्वय गरेर सुलह र सहमति कायमगरे। दासत्व अन्त्य पछि देशमा सामाजिक स्थायित्व ल्याउन केवल कानून वा संरचना पर्याप्त थिएन; मण्डेलाले भावनात्मक नेतृत्व, विश्वास निर्माण र रणनीतिक व्यवस्थापन गरेर सामाजिक एकता सुनिश्चित गरे ।

ली कुआन यु (सिंगापुर): उनले व्यवस्थापनको दक्षता र नेतात्वको दृष्टि दुबै मिलाएर देशलाई “गरिबीबाट समृद्धि”मा पुर्यानए। उनले दीर्घकालीन योजना बनाए, प्रशासनिक प्रणालीलाई चुस्त बनायो, जनतालाई प्रेरित गर्यो र अन्तर्राष्ट्रिय प्रतिस्पर्धासँग सामंजस्य राखेर सिंगापुरलाई विकसित राष्ट्रको स्तरमा पुर्याए।

८. जेनजी आन्दोलनः नेतृत्व र व्यवस्थापनको अभाव
हालैको समयमा नेपालमा भएको जेनजी आन्दोलनले युवा पुस्ताको राजनीतिक चेतना र सामाजिक सक्रियता उजागर गरेको छ । भ्रष्टाचार, बेरोजगारी, सामाजिक असमानता, र सरकारी निर्णयमा असन्तोषले युवा पुस्तालाई सडकमा उत्रन बाध्य बनायो।

यस आन्दोलनले देखायो कि युवाहरूमाउत्साह, जोश र परिवर्तनको चाहनाअत्यधिक थियो, तर दीर्घकालीन योजना, रणनीति, र व्यवस्थित कार्यान्वयनको कमीले आन्दोलनलाई पूर्ण प्रभावकारी बनाउनुमा अवरोध ल्यायो । यो आन्दोलनको मुख्य कारण पूर्व नेताहरू र सरकारले नेतृत्व तथा व्यवस्थापनको अभाव देखाउनु थियो ।

उनीहरूले दीर्घकालीन योजना र रणनीति पर्याप्त तयार गर्न सकेनन् । आन्दोलनको क्रममा पनि सहभागीहरूमा नेतृत्व र व्यवस्थापकीय गुण दुवैको कमी देखियो । यसले व्यापक विनाश, क्षति र अस्थिरता निम्त्यायो र आन्दोलनले आफ्नो वास्तविक रूप प्राप्त गर्न सकेन ।

नेपालमा नेताहरू र सरकारहरूले नीति र योजना बनाउँथे, तर तिनलाई व्यवस्थापन र कार्यान्वयनको दक्षता नभएकोले अपेक्षित परिवर्तन ल्याउन सकेनन् । आन्दोलनमा सहभागी युवा र अन्य नागरिकहरू उत्साही भएपनि उनीहरूमा पनि नेतृत्व र व्यवस्थापकको गुण दुवैको कमी देखियो ।

परिणामस्वरूप आन्दोलनमा विनाश, क्षति र अस्थिरता आयो र यसले चाहिएको स्थायित्व र रूप प्राप्त गर्न सकेन । यसले स्पष्ट पार्छ कि दीर्घकालीन परिवर्तनका लागि नेतृत्व र व्यवस्थापनको सन्तुलित संयोजन आवश्यक छ ।

यस आन्दोलनले स्पष्ट पारेको कुरा के हो भने, केवल जोश र दृष्टि पर्याप्त छैन । दीर्घकालीन परिवर्तन, सामाजिक सुधार र स्थायित्वका लागि नेताको दृष्टि र प्रेरणा र व्यवस्थापकको दक्षता दुवैको संयोजन अपरिहार्य छ ।

नेपालमा यो आन्दोलन राजनीतिक चेतना, नेतृत्व र व्यवस्थापन दुवैको आवश्यकता देखाउने एउटा सजीव उदाहरण बनेको छ । यसले आगामी पुस्ताका लागि पाठ दिएको छ—मात्र उत्साही नेतृत्वले मात्र समाजमा स्थायीत्व ल्याउन सक्दैन :कार्यान्वयन र स्रोत व्यवस्थापनकोव्यवस्थापकिय क्षमता पनि अपरिहार्य छ ।

निष्कर्ष
सफल संगठन, टीम वा देश केवल प्रेरणादायी नेतृत्व वा कुशल व्यवस्थापनमा सीमित रहँदैन। यहाँको सफलतानेताको दृष्टि र प्रेरणा र व्यवस्थापकको दक्षता र संरचनात्मक सोचको सन्तुलित संयोजनमा निर्भर गर्दछ ।

नेता भविष्यको मार्ग देखाउँछ, चुनौती र परिवर्तनको सामना गर्न प्रेरित गर्छ, जनतालाई आशा र विश्वास दिन्छ। व्यवस्थापकले त्यस दृष्टिलाई व्यवहारमा उतार्छ, स्रोत र समय व्यवस्थापन गर्छ, नियम र प्रक्रिया कायम राख्छ, र परिणाम सुनिश्चित गर्छ ।

यदि केवल नेताको गुण मात्र भए, संगठन वा देशको योजना दिशाहीन रहन्छ; यदि केवल व्यवस्थापकको गुण मात्र भए, उत्साह र परिवर्तनको शक्ति हराउँछ। दुवै गुण सँगसँगै हुँदा मात्र दीर्घकालीन स्थायित्व, सामाजिक सुधार, कर्मचारी वा नागरिकको प्रेरणा र समग्र सफलता सम्भव हुन्छ ।

सारांशमा, नेतृत्व र व्यवस्थापनको गुणहरू एउटै व्यक्तित्व वा टोलीमा सन्तुलनमा रहँदा मात्रै संगठन, टोली वा राष्ट्रले आफ्नो लक्ष्य प्राप्त गर्न सक्छ, र चुनौतीपूर्ण परिस्थितिमा पनि निरन्तर प्रगति गर्न सक्षम हुन्छ ।