खोज

रंगमहल

बुटवलको फूलबारी कहाँ छ भनेर कसैलाई बताउन नपर्ला । मणि मुकुन्द सेन उद्यानको रूपमा परिचित फूलबारीको गेटमा पुगेर सिधै अगाडि बढेपछि करिब १५० मिटर अगाडि पुग्दा एउटा महलको भग्नावशेष देखिन्छ । महलको नाममा कोठाका आकृति प्रष्ट देखिन्छन् अनि खोपी र झ्यालहरू भएको दुई तल्ले भित्ताहरू देखिन्छन् । यसलाई मणि मुकुन्द सेनको दरबार भनेर प्रचार गरिएको छ । लामो समयसम्म परित्यक्त रहेको, झाडीले ढाकेको र घुम्न जाने मानिसहरूले पिसाब गर्दा छेलिन प्रयोग गर्ने त्यो भग्नावशेष ३० वर्ष यता भने जस्ताको तस्तै जोगाउन मेहनत गरिएको छ ।

अध्येता डा. गीतु गिरीले फूलबारीमा रहेको दरबारलाई ‘रंगमहल’ भनेका छन् र यो दरबार मुकुन्द सेनले आफ्नो राज्यकाल वि.सं. १५७५ देखि वि.सं. १६१० को बीचमा बनाएको अनुमान गरेका छन् । पाल्पाका राजाहरू हिउँदमा बुटवल र गर्मीमा तानसेन बस्ने भएकाले उनीहरूले यो दरबारलाई शीतकालीन राजदरबारको रूपमा मात्र नभई राजकीय आवास, प्रशासनिक केन्द्र र मनोरञ्जनका लागि क्रिडास्थलको रूपमा प्रयोग गरिएकोले यसलाई रंगमहल भनिएको उनको दाबी छ । महादत्त सेन, गन्धर्व सेन, पृथ्विपाल सेन लगायतका राजाका चिठीपत्रमा ‘मुकाम बुटवली’ भन्ने उल्लेख भएकाले यही दरबार नै उक्त मुकाम हुन सक्ने अनुमान छ ।

महादत्त सेनको पालामा सन् १७९५ (वि.सं. १८५१) मा प्रभु स्वामी नारायण भनिने नीलकण्ठ वर्ति बुटवलमा रहेको राजाको दरबारमा पाँच महिना बसेर गृहस्थ जीवनको ज्ञान दिएको कुरा स्वामी नारायण टेम्पल (गुजरात) द्वारा प्रकाशित ‘श्रीहरि वनविचरण काव्यम’ मा उल्लेख छ ।

सेन राजाको बुटवल साइनो

नेपाल एकीकरणको पूर्वसन्ध्यामा पाल्पा चौवीसे क्षेत्र अन्तर्गतको एउटा छुट्टै राज्य थियो । विक्रमको सोह्रौं शताब्दीको उत्तराद्र्धतिरदेखि यहाँ सेनवंशी राजाले शासन गर्न थालेका थिए । यस वंशका दोस्रो राजा मुकुन्द सेन ‘प्रथम’ ले वि.सं. १५७५ देखि १६१० सम्म शासन गरेका थिए । विशाल क्षेत्रलाई उनका छोराहरूले विभाजन गरेको देखिन्छ ।

उनको मृत्युपछि जेठा छोरा विनायक सेनले बुटवल, माहिला मणिक्य सेनले पाल्पा, साहिंला भृङ्गी सेनले तनहुँ र कान्छा लोहाङ्ग सेनले मकवानपुरलाई स्वतन्त्र राज्यका रूपमा शासन गर्न लागे । विनायक सेनले बुटवललाई आफ्नै नामबाट ‘विनायकपुर’ घोषणा गरी शासन गरे । यिनका सन्तानमा क्रमशः जशुसेन, दामोदर सेन, बलभद्र भए । यिनको वि.सं. १६९९ मा मृत्यु भएपछि उनका छोरा अम्बर सेन राजा भए ।

अम्बर सेनका समयमा पाल्पामा त्रिलोक सेन राजा थिए । यिनको वि.सं. १७१० मा मृत्यु भयो । त्रिलोक सेन निसन्तान हुनाले राज्यको उत्तराधिकारी भएन । फलस्वरूप पाल्पा राज्य विनायकपुरमा (बुटवल) गाभियो । सोही सालमा राजा अम्बर सेनले बुटवल (विनायकपुर) बाट राजधानी पाल्पा सारी राज्यको शासन गर्न थाले । बुटवल (विनायकपुर) को राजधानी हिउँदे राजधानीका रूपमा मात्र रह्यो ।

राजा अम्बर सेनको वि.सं. १७५० मा मृत्यु भएपछि गन्धर्व सेन पाल्पाका राजा भए । यिनले अवधसँग सुमधुर सम्बन्ध राखेर बुटवल दक्षिणको तराईको भूभागलाई पाल्पाको अधिनमा राखेका थिए । गन्धर्व सेनपछि क्रमशः मुकुन्द सेन द्वितीय, महादत्त सेन र पृथ्विपाल सेन पाल्पाका राजा भएका थिए ।

राजा महादत्त सेनले अवधका नवाव आसफुद्दौलालाई खुसी बनाएर मधेसको ठूलो भूभाग कम तिरो तिर्ने गरी जागिरका रूपमा लिएका थिए । वि.सं. १८६३ बैशाख १५ गते काठमाडौंमा पृथ्विपाल सेनको षड्यन्त्रपूर्वक हत्या गरेपछि पाल्पा राज्य नेपालमा गाभिन पुग्यो । पाल्पा राज्य नेपालमा विलय भएपश्चात् भागेर अंग्रेजको शरणमा पुगेका भारदारहरू मध्ये रणदुल्ला सेनलाई अंग्रेजले पहिले पाल्पाले उपभोग गरेको तिलपुर प्रगन्नाको राजा बनाएका थिए ।

सन् १८५७ को सिपाही विद्रोहमा उनले विद्रोहीहरूलाई समर्थन गरेको कारण सन् १८५८ मा उनको राज्य खोसियो । यसरी भारतीय शहर निचलौलमा बुटवल राज्यको विधिवत अन्त्य हुन पुगेको थियो ।

पृथ्विपाल सेन राजा भएदेखि नै पाल्पाको अस्तित्व संकटमा पर्न थालेको थियो । उनको धेरै समय पाल्पा र काठमाडौं ओहोरदोहोरमै बितेको थियो । उनी यस दरबारमा बसे नबसेको प्रमाण भेटिँदैन तर सन् १८०० तिर अवधका नवावहरू बुटवलमा बस्न र शिकार खेल्न आउँदा तानसेनको राजाले पक्कै पनि यही दरबारमा उनीहरूलाई स्वागत–सत्कार गरेका हुनुपर्छ ।

कसरी नाशियो ?

पाल्पा राज्य नेपालमा गाभिएपछि शासकीय रूपमा बुटवलको दरबारको महत्व कमजोर भयो । तर पनि नेपाल र अंग्रेजबीच खटपट चलिरहेको बेलामा अमरसिंह थापाले भिमसेन थापा र ब्रिटिशसँग गरेको पत्राचारमा ‘मुकाम बुटवली’ भन्ने उल्लेख भएकाले उनी यही दरबारमा बसेको अनुमान गर्न सकिन्छ ।

युद्ध इतिहासका अध्येता निर्मल श्रेष्ठका अनुसार नेपाली सेनाले यो दरबारलाई कभर पोष्टको रूपमा प्रयोग गरेका थिए । बुटवल आक्रमण गर्न आएका अंग्रेज सेनाले वि.सं. १८७२ बैशाख ७ गते १८ पाउण्डको तोप प्रहार गरेर दरबारलाई छिन्नभिन्न पारेका थिए । दरबार भत्किएपछि लामो समयसम्म त्यसको पुनर्निर्माण र संरक्षण भएको देखिँदैन ।

भत्किएको दरबारले १८० वर्ष घाम–पानी खाईरह्यो । वि.सं. २०५१÷५२ मा भने पुरातत्व विभागले दरबारको बाँकी संरचनामा बज्रलेपन गर्ने र बाँकी पर्खाललाई जोगाउने काम गरेको छ । यो कामलाई हाल उद्यान व्यवस्थापन समितिले टेवा दिएको छ ।

कस्तो थियो होला राजाको दरबार ?

अहिले यो क्षेत्रमा सेनकालीन कला देखिने संरचना बाँकी छैनन् । त्यसैले यो दरबार पनि फलानो महल जस्तो थियो भन्ने आधार छैन ।

भग्नावशेष हेर्दा उत्तर र दक्षिणमा २÷२ वटा साना कोठा र बीचको भागमा २ वटा ठूला कोठा रहेको देखिन्छ । उत्तरतर्फको भित्तामा दुई तला भएकोले त्यो दरबार कम्तीमा पनि दुई तल्ले थियो भन्ने सहज अनुमान गर्न सकिन्छ ।

उत्तरको भित्तामा एउटा खोल्न मिल्ने झ्याल र अर्को झ्याल जस्तो खोपी रहेकोले भित्रको बनावट मुगलकालीन महलजस्तै थियो कि भन्ने अनुमान गर्न सकिन्छ । नवलपरासीको त्रिवेणी नजिकै शिबपुर घाटमा महादत्त सेनको पालाको अनुमानित दरबार र किल्ला छ र यसका धेरै भागहरू सुरक्षित छन् ।

शिबपुर घाटको दरबारको वास्तुकला र रंगमहलको भग्नावशेषको वास्तुकला मिल्दोजुल्दो भएकाले फूलबारीको दरबार पनि शिबपुर घाटकै महलजस्तो थियो कि भन्ने अनुमान गर्न सकिन्छ ।

प्रभु स्वामीनारायण बुटवल आउँदा बसेको घटनाको चित्रण गर्न उहाँका अनुयायीहरूले बनाएको चित्रमा भने महादत्त सेनको दरबार काठमाडौं उपत्यकामा रहेका मल्लकालीन दरबारजस्तै देखाइएको छ ।

शीतकालीन दरबार भएकोले दरबारमा शयनकक्ष, बैठककक्ष, प्रशासनिक कक्षाका साथै अन्य सहायक संरचना, बगैँचा पनि पक्कै थिए होलान् । पहाडी कलामा हुर्किएका र अवध तथा मुगलसँग सम्बन्ध रहेको कारण सेन राजाहरूको दरबार नेपाली र मुगल कलाको फ्युजन थियो कि भन्ने अनुमान गर्न सकिन्छ ।

कस्तो बनाउने दरबार ?

पुरातत्व विभागले फूलबारीमा रहेको दरबारको पुनर्निर्माण गर्दैछ । दरबारलाई सेनकालीन स्वरूपमा निर्माण गरियो भने मात्र यसको ऐतिहासिकता जोगिन सक्छ । त्यसैले दरबार बनाउन सुरु गर्नु अघि यसको प्राचीन स्वरूपको निक्र्यौल गर्नुपर्छ ।

समकालीन वास्तुकलाको अध्ययन, ऐतिहासिक दस्तावेजको अध्ययन, क्षेत्र भ्रमण र परम्परागत सिप भएकाहरूसँगको परामर्शमा दरबारको पुनर्निर्माण हुनुपर्छ ।

यो कार्यमा बुटवलका स्थानीय बासिन्दा, सम्पदा प्रेमी, इतिहासकार र पालिकाले सहयोग गर्नुपर्छ ।

[email protected]