खोज

विगत २० वर्षको अवधिमा नेपालमा जङ्गली हात्तीको आक्रमणमा परी एक सय बढीले ज्यान गुमाएपछि मानव र हात्तीबिचको द्वन्द्व न्यूनीकरणमा तत्काल पहल थाल्नुपर्ने देखिएको छ । पछिल्लो समय मानिसहरूको अत्यधिक चापले वन क्षेत्र घट्दै गर्दा हात्तीलगायत वन्यजन्तुको वासस्थान सङ्कुचनमा परेको छ । जसका कारण हात्तीको जीवन अत्यन्त संकटग्रस्त अवस्थामा पुगेको छ ।

हात्तीका लागि आवश्यक वन क्षेत्र नपुग्दा बेलाबेला हात्ती बस्तीमा आउने र बितण्डा मच्चाउने गरेको छ । अतः हात्ती संरक्षित क्षेत्रमा जंगलको पर्याप्त व्यवस्था गरिनु आवश्यक छ । मुख्य रूपमा जङ्गली हात्तीको खानाको उपलब्धता र विचरणमा समस्या आएका कारणबाट मानिस र जङ्गली हात्तीको बीचमा द्वन्द्व सिर्जना भएको छ ।

हात्ती गाउँमा प्रवेश गरेपछि स्थानीयले साइरन बजाउने, पटका पड्काउने, हल्लाखल्ला गर्ने, हात्तीलाई चारैतिरबाट घेर्ने आदि क्रियाकलापले हात्ती झनै उत्तेजित हुने र दुर्घटनाको सम्भावना बढ्ने गरेको हात्ती विज्ञहरू बताउँछन ।

यस प्रकारका क्रियाकलाप रोक्न वनकर्मी र सुरक्षाकर्मीको साथमा संयमता अपनाउनु जरुरी रहेको छ । हात्तीको प्राकृतिक वासस्थान संरक्षण र सम्वद्र्धन गरिएको अवस्थामा समस्या कम हुने अवस्था रहेकोले हात्ती संरक्षित क्षेत्रका स्थानीयले पनि पहल गर्नु जरूरी छ ।

हात्तीले मन पराउने वनस्पतिहरूको संरक्षण गर्ने, हात्तीलाई पानी पिउन तथा पौडी खेल्नका लागि वासस्थान सुधार अन्तर्गत वन क्षेत्रभित्र नै पानीको पोखरी अर्थात् आहाल निर्माण गर्नेलगायत क्रियाकलाप गरिनुपर्नेमा संरक्षणविदहरूले जोड दिएका छन ।

यो गरिएको अवस्थामा मानव र हात्तीबिचको द्वन्द्व न्यूनिकरणमा सहयोग पुग्ने विश्वास गरिएको छ । निश्चित रूपमा हात्तीको महत्व र यसको अस्तित्व रक्षा पछिल्लो समय पेचिलो बन्दै गएको छ । विश्व हात्ती दिवस मंगलबार मनाउँदै गर्दा नेपालमा हात्तीको संरक्षणको बिषय मुद्दाकै रूपमा गहनरूपमा उठान हुन सकेको छैन ।

ठूलो शरीर र ठूलो क्षेत्र बासस्थानका लागि आवश्यक पर्ने भएकाले जंगल मासिँदै जानु पनि हात्तीका लागि चुनौती थपिएको छ । अहिले मानवको चाप वृद्धि, विकासको पूर्वाधार बढ्दो लगायतका कारणले जंगल विनास हुँदै जानु र बासस्थानमाथिको अतिक्रमणले हात्ती जोगाउन समस्या उत्पन्न भएको छ ।

पछिल्लो समय जंगली जनावरको बासस्थानमाथि अतिक्रमण जारी छ । हात्ती पाल्नपनि धेरै खर्च लाग्ने भएकोले संरक्षणमा अर्को चुनौति छ । हात्ती दिवस मनाउँदै गर्दा विगतको इतिहास हेर्ने हो भने नेपालमा मानव र हात्तीबीच त्यति राम्रो सम्वन्ध छैन ।

निकुञ्ज किनारका बस्तीमा अहिलेपनि हात्ती आतंक छ । निकुञ्ज वरपरका बासिन्दा प्रत्येक बर्ष हात्तीको उपद्रवबाट आजित छन । पछिल्लो समय जंगली जनावर हात्ती मानवका लागि समस्या बनिरहँदा प्रकृतिका लागि यो अपरिहार्य छ । अवका दिनमा मानव र हात्तीबिचको द्वन्द्व कम गर्ने र हात्तीको बासस्थानको संरक्षणको प्रयास गर्नु जरुरी छ । विश्वमा वन जंगलको बिनास भैरहँदा यसको वासस्थान पनि संकटमा पर्दै आएको छ ।

नेपालमा हात्तीको दिगो व्यवस्थापन नभएकै कारण मानव र हात्तीवीच द्वन्द्व बढेकोले अवका दिनमा वासस्थान संरक्षणमा ध्यान दिनु जरूरी छ । नेपालको तराई क्षेत्रमा जहाँ हात्तीको वासस्थान क्षेत्र छ, ती स्थानमा हात्तीको वासस्थान संरक्षण, मानव बस्तीको विस्थापन गरि जङ्गली हात्ती र मानवबीचको द्वन्द्वलाई न्यूनिकरण गर्नेतर्फ ध्यान दिनु अवको आवश्यकता हो ।

मानव र हात्तीबिचको द्वन्द्व कम गर्ने उपाय भनेको हात्ती करिडोरको निर्माण पनि हो । नेपाल सरकारले यो विषयमा समयमै ध्यान देओस् । हात्तीले विनासमात्रै गर्दैन, यसकै माध्यमबाट पर्यटन क्षेत्रको विकास गर्न सकिन्छ । तसर्थ हात्तीलाई जोखिमको रूपमामात्रै नहेरी लाभ लिनसक्ने उपायको खोजीमा उत्तिकै ध्यान दिनु आवश्यक छ ।