खोज

सामान्य वस्तीहरूलाई घना शहर बनाउदै लैजानुमा वस्तीमा उपलब्ध शैक्षिक सुविधाहरू पनि प्रमुख तत्वहरू मध्ये एक भएको पाईन्छ । विगतमा शिक्षाका केन्द्रहरू बनेका ठाउँहरू नै अहिले विस्वका ठुला शहरहरू बनिरहेका छन् ।

विगतमा गाउँघरका पाठशाला र गुरुकुलहरूमा शिक्षा आर्जन गर्ने र उच्च शिक्षा तथा जागिरको लागि अन्यत्र लाग्ने चलन भएपनि अहिले सामान्य शिक्षा प्राप्तिको लागि गाउँबाट शहरतर्फ मानिसहरूको बसाइसराई भइरहेको छ ।

२०३० को दशकपछि नेपालमा शैक्षिक जागरण चलेपछि गाउँगाउँमा विद्यालयहरू खुले र शिक्षाको पहुँचमा धेरै बालबालिकाहरू पुग्न सके । विगतमा जनसंख्याको ठुलो हिस्सा नगरपालिका बाहिरको ग्रामिण क्षेत्रमा बस्ने भएकोले नेपालको साक्षरता दर ग्रामिण क्षेत्रको साक्षरताले निर्धारण गरेको देखिन्थ्यो ।

नेपालको साक्षरता दर र ग्रामिण क्षेत्रको साक्षरता दरमा औशत ३ प्रतिशतको मात्र भिन्नता रहेको पाइन्छ । ६ दशक अघि नेपालको ग्रामिण क्षेत्रको साक्षरता दर १२.९ प्रतिशत रहेकोमा २०७८ सालमा आइपुग्दा यो दर ७१.८५ प्रतिशत पुगेको देखिन्छ ।

ग्रामिण क्षेत्रमा समुदाय र सरकारले गरेको लगानीको फलस्वरूपम साक्षरतामा वृद्धि भैरहेको छ । अहिले धेरै ग्रामिण क्षेत्रमा विद्यालयहरू छन्, तर विद्यालयमा शिक्षक, विद्यार्थी र पूर्वाधार नभएको गुनासो बढिरहेको छ ।

ग्रामिण क्षेत्रका विद्यालयका चुनौतीहरू
नेपालमा शैक्षिक जागरण फैलाउन र शिक्षित जनशक्ति उत्पादन गर्नमा महत्वपूर्ण भूमिका खेलेका विद्यालयहरू अहिले भने धेरै किसिमले समस्यामा परिरहेका छन् । नेपालका ग्रामिण क्षेत्रका विद्यालयहरूले सामना गर्नुपरेका चुनौतीहरू मुख्यत निम्नानुसार रहेको देखिन्छ ।

१. बसाईसराईको चपेटामा विद्यालय
पछिल्ला अढाई दशकमा ग्रामिण क्षेत्रबाट शहर र पहाडबाट तराईमा धान्नै नसक्ने गरि बसाईसराई भैरहेको छ । माओबादी द्वन्दको समयमा शुरु भएको बसाईसराइलाई उच्च बनाउन ग्रामिण क्षेत्रमा भित्रिने रेमिट्यान्सले ठुलो मद्दत गरेको छ । परिवारमा रेमिट्यान्स आउन थाल्नासाथ बच्चा पढाउने बहानामा, सुविधाको खोजीमा गाउँ छोड्ने प्रवृति निकै बढेको छ । बसाईसराईले पहाडका वस्तीहरू रित्तिदै छन् । विद्यालयहरू बेकामे भएका छन् , विद्यार्थीहरू नहुदा शिक्षकहरू विद्यालयमा गएर घाम तापेर वा एक दुईजनालाई पढाएर बस्नुपरेका समाचारहरू आउने क्रम बढ्दो छ ।

२. गरिबीको दुस्चक्र
आर्थिक कारणले शहरमा जान वा पहाडबाट तराई झर्न नसकेका विद्यार्थीहरू पहाड र गाउँका स्कूलमा पढ्ने गरेको पाइन्छ । आर्थिक अवस्था कमजोर भएका परिवारका बालबालिकाहरूले परिवारको अर्थाेपार्जनमा समेत सघाउनुपर्ने भएकोले नियमित रूपमा विद्यालयमा उपस्थित हुन सक्दैनन् ।

आर्थिक कारणले गर्दा शैक्षिक सामग्री, ट्युशन, कोचिंग जस्ता काममा खर्च गर्न पनि सक्दैनन् । यस्ता कारणले ग्रामिण क्षेत्रका विद्यार्थीहरूको पढाई कमजोर हुने, आवस्यक योग्यता हासिल नगरी माथिल्लो कक्षामा चढाउनुपर्ने , विद्यार्थीले विचमै पढाई छोड्ने समस्या धेरै देखिन्छ ।

३. शिक्षक टिकाउने मुस्किल
विगतमा शहर पढ्न गएका युवाहरू गाउमै फर्केर निजि, अस्थायी वा करारमा गाउँमै बसेर पढाउने गर्थे तर अहिले आयोग लडेर स्थायी भएर गएका शिक्षकहरू समेत गाउँमै बस्न मान्दैनन । गाउमै घर भएका व्यक्तिले समेत आफ्नै गाउँका विद्यालयलाई रोज्दैनन् ।

स्थायी जागिरको बाध्यताले नियुक्ति लिएर पहाडी गाउँमा पुगेका शिक्षकहरूको ध्याउन्न तराई र शहरी क्षेत्रमा कसरी सरुवा गर्ने भन्नेमा हुन्छ । तराईमा आफ्नो गाउँ पाएमा बस्ने प्रवृति भएपनि पहाडका विद्यालयका शिक्षकहरूले सन्तानलाई तराई र शहरमा पठाएर आफु पनि सरुवा मिलाएर त्यतै जान खोज्छन् ।

व्यक्तित्व विकास, ट्युशन र कोचिंगको अवसर पाईदैन भनेर राम्रो विषय पढाउने शिक्षकहरू सरुवा गर्न हतारिने भएकोले विद्यार्थीहरूको अध्ययनमा प्रतिकूल असर पुगेको मात्र छैन, विद्यालयहरू समेत लथालिंग भैरहेका छन् ।

४. पूर्वाधार विकासमा समस्या
ग्रामिण क्षेत्रका अधिकांश विद्यालयहरूको भौतिक संरचनाहरू समुदायको चन्दा, दान र श्रमदानबाट तयार भएका हुन् । ग्रामिण क्षेत्र चलायमान हुँदा विद्यालयहरूले पनि समुदायबाट राम्रो सहयोग पाउथे । वस्ती पातलिदै जादा विद्यालयको भौतिक विकासको लागि काम गर्ने, सहयोग गर्ने मानिसहरूको कमि भएको छ ।

विद्यालय शिक्षा स्थानीय सरकारको अधिकार क्षेत्र अन्तर्गत पर्ने भएपनि स्थानीय सरकारले ग्रामिण क्षेत्रका विद्यालयको पूर्वाधार विकासको लागि लगानी गर्न सकिरहेका छैनन् । ग्रामिण क्षेत्रका सामुदायिक विद्यालयमा आफ्ना बालबालिकाहरू नपढ्ने भएपछी समुदायका अगुवाहरूले पनि विद्यालयको लागि बजेट माग गर्न, विद्यालय सुधार गर्न दौडधुप गर्ने जाँगर देखाउदैनन् ।

तराईका ग्रामिण क्षेत्रका विद्यालयहरूले समुदाय र सरकारको साथ पाउने भएपनि पहाडी क्षेत्रमा यस्तो सहयोग घट्दै गएको छ । यसले गर्दा विद्यालयको भौतिक पूर्वाधारको संरक्षण, विकास जस्ता कार्यमा वाधा उत्पन्न भैरहेको छ ।

५. यातायातले रित्याउदै
अहिले गाउँवस्तिसम्म सडक संजालले जोडिएका छन् । गाउँमा बाटो पुगेपछि शहरका निजि र ठुला सामुदायिक विद्यालयका बसहरू विद्यार्थी ओसार्न गाउँगाउँ छिरिरहेका छन् । खासगरी तराई क्षेत्रका गाउँबाट ठुलो संख्यामा विद्यार्थीहरू स्कूल बस चढेर शहरका विद्यालयमा पुग्ने गरेका छन् ।

विद्यार्थी र अभिभावक सुविधाभोगी भएकोले गाउँका विद्यालयहरूले पनि बस नराखे गाउँका विद्यालयमा पठाउन छोडेका छन् । गाउँका विद्यार्थीहरू गाडी चढेर लामो समय खर्चेर सहरमा पढ्न जादा बालबालिकाको पढ्ने , खेल्ने समय खेर गैरहेको मात्र छैन, शहरी क्षेत्रमा ट्राफिक जाम, प्रदुषण जस्ता समस्याहरू बढेका छन् । विद्यालय चलाउनको लागि ग्रामिण क्षेत्रका विद्यालयहरूले पनि सकिनसकी गाडी राख्न थालेका छन् । यसले विद्यालयलाई थप आर्थिक भार परिरहेको छ ।

६. बोर्डिंङ मोह
गाउँमै बसिरहेका मानिसहरूमा पनि बोर्डिंग मोह अचम्मै संग बढेको छ । रेमिट्यान्स र ज्याला मजदुरिका अवसरले गर्दा मानिसहरू बोर्डिंग स्कूलको शुल्क तिर्न सक्ने भएका छन् । बोर्डिंगमा पढाउदा इज्जत बढेको ठान्ने ठुलै जमात नेपालमा छ । गाउँका विद्यालयलाई विस्वास नगरी शहर बजारका बोर्डिंग स्कूलमा छोराछोरी पढ्न पठाउने प्रवृतिले गर्दा गाउका सामुदायिक स्कूलहरूलाई विद्यार्थी पाउन र जोगाउन समस्या परिरहेको छ ।

७. राजनीतिको छायाँ
ग्रामिण क्षेत्रमा दलको छायाँ धेरै छ । समितिका पदाधिकारीहरूले आफ्नो विपरित दलका शिक्षक र प्रधानाध्यापकलाई दुख दिने, शिक्षक छनौट, नियुक्ति र सरुवामा प्रत्यक्ष हस्तक्षेप गर्ने, आफ्नो दलका शिक्षकलाई काखी च्यापेर अन्य शिक्षकको विरुद्धमा मोर्चा तयार गर्ने, विद्यार्थी र शिक्षक उचालेर आन्दोलन गराउने समेत देखिएको छ । पालिकाहरूले पनि मेयर वा वार्ड अध्यक्षको विपरित हुने शिक्षक, प्रधानाध्यापक र समितिलाई काम गर्न अप्ठ्यारो पार्ने, शैक्षिक र भौतिक सुधारमा सहयोग नगर्ने गरेको समेत भेटिन्छ । राजनैतिक प्रतिशोध साँध्न स्कूल मर्ज गर्ने, शिक्षकलाई अपायक सरुवा गर्ने, शिक्षकलाई वृत्ति विकासका अवसर प्रदान नगर्ने जस्ता काममा स्थानीय राजनैतिक नेतृत्व लाग्दा न त विद्यालयको भौतिक (शैक्षिक प्रगति हुन्छ, न त शिक्षक) विद्यालय प्रशासनले विद्यालयमा राम्रोसंग पठनपाठन गर्न नै पाउँछन् ।

सम्भावनाहरू
ग्रामिण क्षेत्रका विद्यालयहरूको लागि धेरै प्रतिकूलताहरू भएपनि विद्यालयलाई माथि उठाउने केही अवसरहरू विद्यमान छन् । ती सम्भावना र अवसरहरू यसप्रकार देखिएका छन् ।

१. स्वस्थकर वातावरणमा पठनपाठन
ग्रामिण क्षेत्रमा प्रसस्त हरियाली, खुला ठाउँ, स्वच्छ वातावरण भएकोले पढाईको लागि उपयुक्त वातावरण प्राप्त छ । ग्रामिण क्षेत्रका विद्यालयहरूले शहरका विद्यालयहरूले जस्तै शिक्षा प्रदान गर्न सक्छन् भन्ने विस्वास दिलाउन सकेमा अहिले पढ्न शहरमा गएजस्तै शहर छेउछाउका गाउँमा शहरबाट विद्यार्थीहरू पढ्न जान खोज्नेछन् ।

२. सामाजिक दर्शनमा आधारित शिक्षालय
ग्रामिण क्षेत्रका विद्यालयहरूलाई सामाजिक आवस्यकता र दर्शनमा आधारित शिक्षा प्रदान गर्ने थलोको रूपमा विकास गर्न सकिने प्रसस्तै सम्भावनाहरू छन् । यसले विद्यार्थीलाई गाउँ छोडेर बाहिर जान रोक्ने मात्र हैन, गाउँ छोडेकालाई फर्काउन पनि सक्छ ।

३. पढ्दै कमाउँदै कार्यक्रमको अवसर
अहिले गाउँमा बाहिरका शिक्षकहरू बस्न नचाहनुको कारण अतिरिक्त कमाईको अवसर कम हुनु हो । त्यसैगरी गाउँका विद्यालयहरू छोडेर शहर जानुको मुख्य कारण गाउँमा कमाईका अवसर नहुनु हो । गाउँमा प्रसस्त जग्गा जमिन उपलब्ध छ । यो उपलब्ध जमिनको सदुपयोग गरेर विद्यालयले विद्यार्थीि शिक्षक र अभिभावकलाई उत्पादनसँग जोड्नसकेमा गाउँमै आयआर्जनका अवसरहरू प्राप्त हुन्छन्, यसले शिक्षक र विद्यार्थीलाई गाउमै टिकाउन त मद्दत मिल्नेछ नै, विद्यालयलाई दीगो आर्थिक श्रोत समेत प्राप्त हुनेछ ।

४. थोरै विद्यार्र्थी, व्यवहारिक अभ्यासको अवसर
ग्रामिण क्षेत्रमा अहिले थोरै विद्यार्थीहरू छन् । कक्षाकोठामा थोरै विद्यार्थीहरू हुँदा प्रभावकारी शिक्षण गर्न सकिन्छ । शिक्षक–विद्यार्थी विचमा प्रत्यक्ष सम्पर्क हुने भएकोलेले ग्रामिण क्षेत्रका विद्यालयमा विद्यार्थीहरूले बढी शिक्षण लाभ लिन पाउँछन् । थोरै विद्यार्थी भएको ठाउँमा विद्यार्थीहरूलाई व्यवहारिक अभ्यास गराउन पनि सजिलो हुन्छ । थोरै विद्यार्थीहरूलाई गुणस्तरीय शिक्षा प्रदान गर्न सकेमा गाउँमा पनि राम्रो पढाई हुन्छ भन्ने कुरामा विद्यार्थी र अभिभावकहरू विस्वस्त हुनेछन् र उनीहरूले गाउँका विद्यालय छोडेर अन्यत्र जानेछैनन ।

५. सरकारसँग सिधा पहुँच
विद्यालयको भौतिक, शैक्षिक उन्नयनको लागि स्थानीय सरकारले नै काम गर्न भएकोले हिजोका दिनहरूमा जस्तै स–सानो कामको लागि जिल्ला र केन्द्र धाउनु पर्दैन । पालिकाबाट अधिकांश कामहरू हुने भएकोले प्रधानाध्यापक र व्यवस्थापन समितिले अधिकांश समय विद्यालयमा रहेर विद्यालयको भलाईका कामहरू गर्न समय पाउछन् । स्थानीय सरकारलाई समस्या राख्न र समाधानको लागि घच्घचाउन सजिलो हुन्छ । सरकारको सफलता शिक्षा क्षेत्रमा भएको प्रगतिबाट देखिने भएकोले स्थानीय सरकारहरूले पनि विद्यालयको भौतिक–शैक्षिक सुधारमा आफुलाई संलग्न गरेर आफुलाई अब्बल सरकारको रूपमा प्रस्तुत गर्ने अवसर पाउँछन् ।

निष्कर्ष
समस्याहरू हुँदाहुँदै पनि ग्रामिण क्षेत्रका विद्यालयहरूमा अनेकौ शैक्षिक सम्भावनाहरू कायमै छन् । ग्रामिण क्षेत्रका विद्यालयहरूलाई विकास र विस्तारका अवसरहरू छन् । नयाँ पद्धतिले विद्यालय संचालन गर्ने र व्यवहारिक शिक्षा दिन सक्ने सम्भावनाहरू छन् । विद्यालयका शिक्षक र विद्यालय प्रशासनले विद्यालय सुधारको वास्तविक अग्रसरता देखाउने र स्थानीय सरकारले त्यसमा टेवा दिने हो भने ग्रामिण क्षेत्रका विद्यालयहरूले शिक्षा मात्र प्रदान नगरेर स्थानीय रोजगारी समेत सिर्जना गर्न सक्नेछन् । यसो भएमा विद्यालय तहको शिक्षा गाउमै बसेर पुरा गर्नुपर्छ भन्ने धारणा र व्यवहारको विकास हुन सक्नेछ ।