खोज

जब हामी असार महिनाको अन्त्यतिर आइपुग्छौं, तब नेपाली मनभित्र एउटा विशिष्ट तरङ्ग उत्पन्न हुन्छ । त्यो तरङ्ग शब्दहरूको हुन्छ, विचारहरूको हुन्छ, र संस्कारको हुन्छ । त्यो दिन हुन्छ—भानुभक्त आचार्यको जन्मजयन्ती, जसलाई हामी “भानु जयन्ती” को रूपमा मनाउँछौं । यो केवल कुनै कविको सम्झनामा गरिने औपचारिक उत्सव होइन, यो त नेपाली जातिको भाषिक आत्मसम्मान, संस्कारको संरक्षण र चेतनाको जागरणको महादिवस हो । नेपाली भाषा र साहित्यका आदिकविका रूपमा चिनिएका भानुभक्त आचार्यले रोपेको भाषिक चेतनाको बीउ आज विराट वटवृक्ष बनेर फक्रिएको छ । त्यो वृक्षको छायाँमा हामीले आफ्नो मौलिकता, पहिचान र अस्तित्वको छायाँ भेट्टाएका छौं ।

भानुभक्तको योगदानलाई केलाउँदा, भाषा केवल सञ्चारको माध्यम नभई चेतनाको वहन गर्ने साधन हो भन्ने अनुभूति हुन्छ । उनले नेपाली भाषालाई कविताको माध्यमबाट जनसाधारणसम्म पुर्‍याएर जुन अभूतपूर्व भाषिक क्रान्तिको थालनी गरे, त्यो केवल सृजनाको अभ्यास थिएन, त्यो त नेपाली आत्माको पुनर्जागरण थियो । त्यो क्रान्तिको विशेषता के थियो भने, यसले भाषा किताबको पानाभन्दा पर जान पुग्यो—जनताको हृदयमा पस्न पुग्यो । त्यतिबेला लेखन र ज्ञानमाथि विशिष्ट वर्गको एकाधिकार थियो । संस्कृत भाषामा ग्रन्थ पढ्न, लेख्न र बुझ्न पण्डितहरू मात्र सक्षम मानिन्थे । जनसाधारणका लागि ज्ञान एक अबुझ रहस्यजस्तै बनाइएको थियो । यसै रहस्यको पर्दा हटाउँदै भानुभक्तले नेपाली भाषामा रामायण लेख्ने ऐतिहासिक साहस गरे । यो लेखन जनमानसको हृदयसम्म पुग्यो, र नेपाली भाषा केवल बोलिने माध्यम नभई पढिने, लेखिने र आत्मसात गरिने भाषा बन्न पुग्यो ।

भानुभक्तको रामायण केवल धार्मिक ग्रन्थको अनुवाद थिएन । त्यो त भाषिक स्वतन्त्रताको उद्घोष थियो, जुन आस्थाको माध्यमबाट सम्पन्न भएको थियो । संस्कृतको क्लिष्ट शब्दजालबाट नेपालीलाई मुक्त गराउँदै उनले भाषालाई सरल, सरस र सजीव रूप दिएका थिए । त्यसैले भानुभक्तको रामायण केवल साहित्यिक कृति नभई समाज सुधारको दस्तावेजसमेत हो । रामको आदर्श चरित्रमार्फत उनले पितृभक्ति, भ्रातृस्नेह, धर्मपालन, सत्यनिष्ठा र नारी गरिमालाई जीवनका आधारका रूपमा प्रस्तुत गरेका छन् । यिनै मूल्यहरू आज पनि नेपाली संस्कारको मेरुदण्ड बनेका छन् ।

उहाँका पद्यहरू केवल कविता होइनन्, ती त जीवन दर्शनका सूक्तिहरू हुन् । उदाहरणका लागि, एउटा प्रसिद्ध पद्यमा उनले साधारण घाँसीबाट प्रेरणा लिएको उल्लेख गरेका छन् । त्यो पद्यमा उनले आफ्नो थलिएको आत्मबोधलाई प्रस्तुत गर्दै भन्छन्—धनी हुँ भन्ने घमण्ड गर्दा केही गरिएन, तर घाँसीजस्तो साधारण व्यक्तिले पनि आफ्नो श्रम र कर्मबाट समाजलाई योगदान दिइरहेकी थिई । यसमार्फत उनले कर्मप्रतिको निष्ठा, आत्मसमर्पण र आत्मजागरणको संदेश दिएका छन् । त्यो समयको समाजले धन, पद, वंश र जातका आधारमा मान्यता दिन्थ्यो, तर भानुभक्तले मूल्याङ्कनको सम्पूर्ण मापदण्ड नै फेरिदिए ।

भानुभक्तको लेखन सामाजिक, धार्मिक र नैतिक चेतनाको त्रिवेणी हो । यसले नेपाली समाजमा भाषिक एकता मात्र होइन, संस्कारको अनुशासन पनि निर्माण गर्‍यो । उहाँका शब्दहरूमा जीवनको गहिरो अर्थ लुकेको हुन्छ । रामायणका पात्रहरू केवल पौराणिक चरित्र होइनन्, तिनीहरू हाम्रो सामाजिक जीवनका आदर्श प्रतिमूर्ति हुन् । राममा कर्तव्यबोध छ, सीतामा सहनशीलता र मर्यादा, लक्ष्मणमा समर्पण र हनुमानमा अडिग विश्वास । यिनै मूल्यहरूलाई भानुभक्तले नेपाली समाजमा पुनः जागृत गरिदिएका थिए ।

आज हामी जुन भाषा बोलिरहेका छौं, त्यसको लेख्य परम्परा स्थापना गर्ने श्रेय भानुभक्तलाई जान्छ । उनले नेपाली भाषालाई काव्यको माध्यमबाट गम्भीरता, सौन्दर्य र गाम्भीर्य प्रदान गरे । यद्यपि नेपाली भाषा बोलिने थियो, त्यसमा साहित्यिक परिष्कार थिएन । तर भानुभक्तले भाषा संरचना, शैली र प्रभावशीलता विकास गर्दै आधुनिक नेपाली साहित्यको जग बसाले । उनका पद्यहरू आज पनि जीवन्त लाग्छन्, किनभने ती अनुभवको गहिराइबाट निस्किएका छन् ।

भानुभक्तको योगदान आजको पुस्ताका लागि पनि अत्यन्त सान्दर्भिक छ । जब भाषा, संस्कार र संस्कृति विकृत हुन्छन्; जब मौलिकता हराउने डर हुन्छ; तब भानुभक्तको आदर्श फेरि सन्दर्भमा आउँछ । उनी केवल ऐतिहासिक व्यक्तित्व होइनन्, उनी चेतनाको एक अमर स्वरूप हुन् । आज हामी नेपाली भाषाको उपेक्षा देखिरहेका छौं । विद्यालयमा अंग्रेजी शिक्षाको नाममा मातृभाषाको अपमान भइरहेको छ । नेपाली भाषाप्रति हेपाहा दृष्टिकोण व्यापक बनिरहेको छ । यस्ता समस्याको समाधान भानुभक्तको चेतना र मार्गदर्शनमा खोज्न सकिन्छ ।

भानु जयन्ती मनाउनु भनेको केवल पुष्प अर्पण गर्नु, औपचारिक भाषण गर्नु मात्र होइन । यो दिन हामीले आफ्नै मातृभाषाको शुद्धता, समृद्धि र सम्भावनाबारे गम्भीर भएर सोच्ने दिन हो । हामीले आफ्ना सन्तानमा नेपाली भाषा र साहित्यप्रतिको प्रेम, गर्व र समर्पणको भावना विकसित गर्न सक्नुपर्छ । अनि मात्र यो दिन साँच्चिकै “भाषा, संस्कार र चेतनाको उत्सव” बन्न सक्छ ।

आजको दिन हामीले आफ्ना अन्तरमनका प्रश्नहरू उजागर गर्नुपर्छ—
के हामी नेपाली भाषा बोल्दा गर्व गर्छौं ?
के हामी आफ्ना छोराछोरीलाई नेपाली साहित्य पढ्न प्रेरित गर्छौं ?
के हामी आफ्ना संस्कार र मूल्यप्रति निष्ठावान छौं ?

यदि यी प्रश्नको उत्तर सकारात्मक छैन भने, भानु जयन्ती केवल एक कर्मकाण्डी कार्यक्रममा सीमित हुनेछ । तर यदि हामी यी प्रश्नलाई आत्मसात् गर्छौं, उत्तर खोज्छौं र त्यसअनुसार आचरण परिवर्तन गर्छौं भने, हामी साँच्चिकै भानुभक्तका सन्तति हौं भन्ने प्रमाणित गर्न सक्छौं ।

भानुभक्तको काव्य चेतनाले दिएको उज्यालो अझै अटुट छ । उनका विचारहरू यति जिवन्त छन् कि हरेक नयाँ पुस्तालाई सच्चा मार्ग देखाउन सक्षम छन् । हामीले त्यो उज्यालोलाई झन् उज्यालो बनाउँदै लैजानुपर्छ । त्यो उज्यालो नेपाली भाषाको आत्मा हो, संस्कारको तेज हो र चेतनाको सूर्य हो । त्यसैले, भानु जयन्ती हाम्रो भाषा, संस्कार र चेतनाको पुनर्जागरणको पावन पर्व हो — साँचो अर्थमा उत्सव हो ।