खोज

काठमाडौं, २७ असार ।

ब्रह्माण्डमा झण्डै पाँच दशकदेखि रहस्यमय रहेको एउटा रहस्यको अन्ततः जवाफ आएको छ ।

वैज्ञानिकहरूलाई अब थाहा पाएका छन्र कि ती रहस्यमय एक्स–रे फ्ल्यासहरू, जसलाई फास्ट एक्स–रे ट्रान्जिन्ट (एफएक्सटिए) भनिन्छ । वास्तवमा असफल गामा– रे बर्स्टको परिणाम हो अर्थात् मर्ने ताराको अन्तिम श्वासँ । यो खोजले खगोलविद्हरू चकित भएका छन् किनभने, यसले सुपरनोभा र गामा–रे विस्फोटको संसारमा नयाँ अध्याय थपेको छ।

वैज्ञानिकहरूले १९७० देखि अन्तरिक्षमा एफएक्सटी अवलोकन गर्दै आएका छन्। केही सेकेन्डदेखि घन्टासम्म चल्ने एक्स–रेहरूको अचानक देखा पर्ने फ्ल्यासहरूको श्रोत के हो, त्यो थाहा पाउन सकेका थिएनन ।

तर, अब नर्थवेस्टर्न युनिभर्सिटीका खगोलशास्त्री जिलियन रास्टिनेजाद र उनको टोलीले यो रहस्यको समाधान गरेका छन्। उनी भन्छन्, ‘एफएक्सटिएस एउटा मर्दै गरेको ताराको अन्तिम चीख हो, जसले गामा–रे बर्स्ट बनाउन चाहन्थे तर त्याे भने असफल हुन पुग्यो ।’

जब एक विशाल तारा (सूर्य भन्दा १५ देखि ३० गुणा बढी ठूलो) मर्छ, यो यसको केन्द्रमा पतन हुन्छ र त्यहाँबाट विस्फोट सुरु हुन्छ। यसमा अत्यन्तै तीव्र गतिका जेटहरू बन्छन्, जसले ताराको बाहिरी तहलाई छेडेर अन्तरिक्षमा निस्कन्छन्।

यदी यी जेटहरू सफल भएमा गामा–रे बर्स्ट सिर्जना हुन्छ तर यदि जेटहरू बाहिर निस्कन सकेनन् भने तिनीहरूले एक्स–रेको फटहरू छोड्छन्, जसलाई हामी एफएक्सटी भन्छौं।

८ जनवरी २०२५ मा आइन्स्टाइन प्रोब नामक एक्स–रे टेलिस्कोपले उज्ज्वल एक्स–रे चमक समात्यो। जसको नाम हो, ‘इपी २५०१०८ ए’ । चाँडै वैज्ञानिकहरूले यसको स्थानको विश्लेषण गरे र पत्ता लगाए कि यो घटना सुपरनोवा एसएन २०२५ किलोग्रामसँग सम्बन्धित थियो। जसलाई मायाले कङ्गारु भनिन्थ्यो। यो सुपरनोभा आइसी बिएल प्रकारको थियो– धेरै तेज तर दुर्लभ प्रकारको। यसले करिब १९ हजार किलोमिटर प्रति सेकेन्डको गतिमा आफ्नो अवशेष फैलाएको थियो ।

यस पटक जेटहरूले ताराको बाहिरी तहहरू च्यात्न सकेनन्। तिनीहरू भित्र अड्किए र त्यहाँ ऊर्जा जारी नै राखिरहे । यसले एफएक्सटी उत्पादन गर्‍यो, जुन गामा–रे बर्स्ट जत्तिकै शक्तिशाली थिएन तर अझै पनि मानिसहरूले देख्थे ।

खगोलभौतिकविद् रोब आइल्स फेरिस भन्छन्, ‘यो घटना ती सुपरनोभासँग मिल्दोजुल्दो छ जुन जिआरबीसँग सम्बन्धित छ। फरक यति हो कि जेट यहाँ अड्कियो।’

अहिलेसम्म ताराहरूले प्रायः सफल जीआरबीहरू उत्पादन गर्छन् भन्ने विश्वास गरिएको थियो तर यो खोजले त्यस्ता जेटहरू प्रायः असफल हुने प्रमाणित गरेको छ। यो वैज्ञानिकहरुको खोजले यसले ताराहरू कसरी मर्छन् भन्ने हाम्रो बुझाइलाई पूर्ण रूपमा परिवर्तन गरेको छ ।

रास्टिनेजाद भन्छन्, ‘हामीले सफल जीआरबी स्ट्रेन्डेड जेटहरूको तुलनामा पत्ता लगायौं, यसको अर्थ एफएक्सटी धेरै सामान्य छन्।’ अब वैज्ञानिकहरू एफएक्सटीको सूक्ष्मताहरू बुझ्न व्यस्त छन्।

कुन तरिकामा जेटहरू असफल हुन्छन् ? कस्ता आन्तरिक वा बाह्य शक्तिहरूले यसलाई बनाउँछन् ? के यसले ब्रह्माण्डको अन्य रहस्यमय घटनाहरू पनि व्याख्या गर्नेछ त ? युनिभर्सिटी अफ लिसेस्टरका वैज्ञानिक आइल्स फेरिस भन्छन्, ‘यो खोजले एफएक्सटी बुझ्न मात्र मद्दत गर्दैन तर ब्रह्माण्डमा ताराहरू कसरी मर्छन् भनेर पनि बताउँछ। र मरे पछि पनि तिनीहरूले के सुराग छोड्छन् भन्ने पनि जान्न सकिने भएको छ।’

यो अनुसन्धान द एस्ट्रोफिजिकल जर्नल लेटर्समा प्रकाशित भएको छ ।