खोज

आजको यथार्थ हेर्दा विश्व एक जटिल मोडमा आइपुगेको देखिन्छ। विज्ञान, प्रविधि, शिक्षा र भौतिक समृद्धिको चर्को डंका बजाइए पनि मानव समाज अझै पनि घृणा, द्वेष, हिंसा र असहिष्णुता जस्ता रोगहरूले ग्रसित छ। युक्रेन र रसियाबीचको युद्ध, इजरायल र गाजाबीचको द्वन्द्व, अफ्रिकामा भइरहेका जातीय नरसंहारहरू, एशियामा उब्जिरहेका धार्मिक कट्टरताका स्वरूपहरू हेर्दा लाग्छ—मानवता विकासको नाममा विनाशको पाटोमा उन्मुख हुँदैछ। यस्तो बर्बर युगमा, जहाँ मानव मूल्यहरू क्षयीकरणको अन्तिम चरणमा छन्, एकजना सन्देशवाहकको पुनः स्मरण आवश्यक भएको छ, जसले करुणा, प्रेम, सहिष्णुता र अहिंसाको अमृत दिए—गौतम बुद्ध। उनका विचार केवल धार्मिक उपदेश थिएनन्, ती एक जीवनपद्धति थिए, जुन आजको युद्धग्रस्त संसारका लागि उपचारको अमोघ औषधि हुन सक्छ।

लुम्बिनीमा जन्मिएका गौतम बुद्धले ज्ञान प्राप्तिको लागि राजसी विलास त्यागेर कठोर तपस्या र आत्मचिन्तन गरे। उनले पीडाको मूल, त्यसको कारण, त्यसको अन्त्य र त्यसमा पुग्ने मार्गको व्याख्या गरेर मानव जीवनमा चेतनाको नवीनतम अध्याय लेखे। उनले हिंसाको जवाफ हिंसाले कहिल्यै दिन सकिन्न भन्ने कुरा स्पष्ट गरे। यो शिक्षाले वर्तमान संसारका ठूला–ठूला राष्ट्राध्यक्ष, सत्तालोभी नेताहरू, सैन्य योजनाकारहरू र राजनीतिज्ञहरूलाई गहिरो आत्मपरीक्षण गर्न बाध्य पार्नुपर्छ। किनभने अहिलेको विश्वमा हजारौँ निर्दोष मानिसहरूको हत्या, लाखौँ विस्थापन, भोक, रोग, र आतंकको जरो त्यही हिंसात्मक सोचमा छ, जसलाई बुद्धले दुई हजार वर्ष पहिले नै अस्वीकार गरेका थिए।

वर्तमान हिंसा केवल बन्दुक र बममै सीमित छैन। आजको समाजमा भाषिक हिंसा, मानसिक दबाब, सामाजिक बहिष्कार, वैचारिक द्वन्द्व र डिजिटल घृणा पनि त्यतिकै घातक रूपमा फैलिएका छन्। मानिसहरू विचारका कारण टुक्रिएका छन्, धर्मका नाममा घृणा बोकेका छन्, राजनीतिक हितका लागि झूट, अपब्याख्या र प्रचारको प्रयोग गरिरहेका छन्। यस्तो युगमा, जहाँ शब्दले पनि हत्या गर्न सक्छ, त्यहाँ बुद्धको “सम्यक वाक्” को शिक्षा कति आवश्यक छ भनेर गहिरो विचार गर्नुपर्छ। बुद्धले सिकाएको विपश्यना ध्यान आज संसारभरि मानसिक उपचारको रूपमा प्रयोग भइरहेको छ। यस ध्यान विधिले आत्मचिन्तन, धैर्यता, सहिष्णुता र मनोशान्तिको मार्ग देखाउँछ, जुन आजको तनावग्रस्त, द्वन्द्वग्रस्त र अवसादग्रस्त समाजको आवश्यकता हो। बुद्धको जीवनले संसारलाई देखाएको ठूलो सन्देश हो—सत्ताको मोहभन्दा शान्तिको खोज महान् हुन्छ। उनले राजकुमार भएर पनि त्यस मोहलाई त्यागे, किनकि उनले मानवीय पीडालाई महत्त्वपूर्ण ठाने। आजका नेताहरूले बुद्धबाट त्यही पाठ सिक्नुपर्छ—धेरैजसो युद्ध, क्रान्ति र सत्तान्तरहरू सत्ता प्राप्तिको लागि मात्र गरिन्छ, जनताको पीडालाई बुझ्न कहिल्यै गहिरो चिन्तन गरिँदैन। जबकि बुद्धले जनताको पीडालाई आफूभित्र आत्मसात् गरे, र तिनको निवारण खोज्न जीवन समर्पण गरे। उनको दर्शन केवल मुक्ति प्राप्तिको लागि थिएन, त्यो समाज सुधार, नीतिगत परिर्वतन र चेतनाको क्रान्तिको एक शुद्ध माध्यम थियो।

धेरैले अहिंसालाई केवल बाह्य हिंसाबाट टाढा रहनु मात्र ठान्छन्। तर बुद्धले अहिंसाको गहिरो परिभाषा दिए—जसले केवल कसैलाई नमार्नु मात्र होइन, कुनै पनि जीवप्रति कदापि द्वेष नराख्नु, घृणा नगर्नु, वचनले दुख नदिनु, व्यवहारमा मैत्री राख्नु भन्ने ठाने। यस्तो पूर्णता आजका सामाजिक सञ्जालहरूमा फैलिएको डिजिटल आक्रमण, चरित्र हत्या, ट्रोलिङ र विखण्डनको भाषाको विष विरुद्ध एक अमूल्य औषधि हो। उनले भनेका थिए—“क्रोधले क्रोधलाई जित्न सकिँदैन, प्रेमले मात्र सक्छ।” यो सिद्धान्त केवल उपदेश होइन, अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्धको आधार बन्न सक्ने शक्ति राख्छ।

बुद्धको दृष्टिमा सबै मानव समान थिए। उनले जातिभेद, लिंगभेद, सम्प्रदाय भेदको घोर विरोध गरे। उनले स्त्रीहरूलाई संघमा प्रवेशको अधिकार दिए, जुन उनको युगमा एक क्रान्तिकारी कदम थियो। आज पनि महिलाहरू हिंसा, भेदभाव र शोषणको सिकार भइरहेका छन्। यदि बुद्धको शिक्षालाई जीवनमा उतारियो भने, महिला सशक्तिकरणको यात्रा अझ गहिरो, सम्मानित र न्यायपूर्ण बन्छ। यसैगरी उनले जात–पातको खारेज गर्दै भनेका थिए—“व्यक्ति आचरणबाट महान् हुन्छ, जातले होइन।” यस्ता शिक्षाले आजको सामाजिक विघटन, धार्मिक कट्टरता र समावेशीताको अभावमा पनि समाधान दिन सक्छ।

शिक्षालाई पनि बुद्धले आत्मज्ञान, विवेक र नैतिक बोधसँग जोडेर हेरे। आजको शिक्षा प्रणाली अधिकतम प्रतिस्पर्धा, पद र लाभमा केन्द्रित भइरहेको छ। तर यस्तो शिक्षा जीवनमैत्री, सहानुभूतिशील र सामाजिक दायित्व बोधयुक्त हुन सकेको छैन। यदि बुद्धका शिक्षालाई शिक्षा प्रणालीमा समाहित गरियो भने, विद्यार्थीमा करुणा, विवेक र सहिष्णुता पलाउँछ, जुन भावी पुस्ताको चरित्र निर्माणका लागि आधारभूत हुन्छ।

बुद्धले भनेका थिए—“तीन कुरा लुक्न सक्दैनन्: सूर्य, चन्द्रमा र सत्य।” यो भनाइ आजको राजनीतिमा झनै सान्दर्भिक छ, जहाँ झूट, भ्रम र प्रचारले जनतालाई मूर्ख बनाउने प्रयास गरिन्छ। जब सत्यको उज्यालो फैलिन्छ, तब झूटको अँध्यारो आफैँ मेटिन्छ। बुद्धको जीवन सत्यको निरन्तर खोज थियो। उनले कुनै पवित्र पुस्तक वा दैवी आदेशको अन्धानुकरण गरेनन्। बरु, प्रत्यक्ष अनुभूति र आत्मबोधमा आधारित ज्ञानलाई मूल मान्यता दिए। उनले भनेका थिए, “मेरो वचनलाई पनि परीक्षण गर, अनुभव गरेर मात्र स्वीकार गर।” यस्तो वैज्ञानिक, तार्किक र मुक्त चिन्तनले आजको कट्टरता र अन्धविश्वासलाई खारेज गर्न सक्ने शक्तिशाली आधार दिन सक्छ।

नेपालको सन्दर्भमा बुद्ध अझ सान्दर्भिक छन्। नेपाल जहाँ बुद्धको जन्म भयो, त्यहाँकै राजनीतिक, सामाजिक र नैतिक अवस्था भने विडम्बनापूर्ण छ। नेताहरू बुद्धको नाम उच्चारण त गर्छन्, तर उनको शिक्षाको पूर्ण अपमान गरिरहेका छन्। सत्ताका लागि असहिष्णु भाषा, द्वेष, षड्यन्त्र र हिंसाको प्रयोग भइरहेको छ। यदि नेपालले साँच्चै बुद्धको शिक्षालाई आत्मसात् गर्छ भने, यो देश केवल बुद्धको जन्मस्थल नभई बुद्ध–विचारको प्रकाशस्तम्भ बन्न सक्छ। तर यो सम्भव त्यतिखेर मात्र हुन्छ जब नागरिक चेतनाले बुद्धको शिक्षा बुझेर व्यवहारमा उतार्छ, नेताहरूको भाषामा मात्र सीमित नराख्छ।

आजको संसारले शान्ति खोजेको छ, तर शक्तिका माध्यमबाट। तर शक्ति, जहाँ अहंकार मिसिएको छ, त्यहाँ करुणा मरेको हुन्छ। बुद्धले अहंकार त्याग्न सिकाए, किनकि अहंकार नै हिंसाको मूल हो। आजको संसारमा अहंकार राष्ट्रहरूको रूपमा देखा परेको छ, जसले सैन्य क्षमता, आणविक हतियार र आर्थिक शक्ति प्रदर्शनलाई गौरव ठान्छ। तर यिनै कुराहरूले मानवता नष्ट गरिरहेका छन्। बुद्धले अहिंसालाई व्यक्तिगत आचरणबाट राष्ट्रनीति बनाउने विचार दिएका थिए। त्यसैले आज संसारलाई एक नयाँ परिभाषा चाहिएको छ—जहाँ देशको शक्तिको मूल्यांकन बमको संख्याबाट होइन, करुणा र सहिष्णुताबाट गरियोस्।

अन्ततः बुद्धको दर्शन एक निष्कलंक चेतना हो, जसले संसारलाई युद्धको विनाश होइन, प्रेमको निर्माण सिकाउँछ। उनले धर्मलाई केवल पूजामात्रै होइन, जीवनपद्धतिसमेत बनाउनु पर्ने सन्देश दिए। आज हामी धर्मको नाममा झगडा गर्छौं, बुद्धले भने धर्म भनेको कुनै मन्दिरको परिक्रमा होइन, आफ्नै मनको शुद्धिकरण हो। उनले भनेका थिए—“स्वयंलाई दीप बनाऊ, कसैको छायाँमा हिँड्न छाड।” यस्तो आत्मनिर्भर चेतना आजको मानिसमा हराउँदै गएको छ। उसले बाह्य चीजको पूजामा जीवन गुमाइरहेको छ, जबकि बुद्धले भित्रको आत्माको पूजा गर्न सिकाए।

यिनै सबल र जीवनोपयोगी शिक्षाहरूले प्रमाणित गर्छन् कि बुद्ध केवल प्राचीन समयका सन्त थिएनन्, उनी भविष्यका पनि मार्गदर्शक हुन्। जबसम्म संसारमा हिंसा, घृणा र अत्याचार रहनेछ, तबसम्म बुद्धका वाणीहरू झनै सजीव, झनै आवश्यक र झनै प्रकाशमय हुँदै जानेछन्। बुद्धलाई सम्झनुको अर्थ केवल एउटा दिन मन्दिर गएर फूल चढाउनु होइन, उनको शिक्षालाई जीवनमा साँचो अर्थमा जीउनु हो। जब हामी व्यक्तिगत, सामाजिक र राष्ट्रिय जीवनमा करुणा, सहिष्णुता र मैत्रीलाई स्थापित गर्न थाल्छौँ, तबमात्र संसार साँच्चै बुद्धमय हुनेछ।