खोज

 दिनेश विकल्प ।

मानव (Homo sapiens) एक चेतनशील, सामाजिक, र बुद्धिमान प्राणी हो, जसले सोच्न, विश्लेषण गर्न, र भावनाहरू अनुभव गर्न सक्छ। मानिस अन्य जीवहरूभन्दा भिन्न छ किनभने यसले ज्ञान प्राप्त गर्न, अनुभवबाट सिक्न, संस्कृति सिर्जना गर्न, र समाज निर्माण गर्न सक्छ। मानिस प्राकृतिक रूपमा सामाजिक प्राणी हो, जसले समुदायमा बसेर सहयोग र सहअस्तित्वको माध्यमबाट आफ्नो अस्तित्व जोगाउने गर्छ । मानवीय स्वभाव जन्मजात गुणहरू, समाजको प्रभाव, र व्यक्तिगत अनुभवबाट प्रभावित हुन्छ। एक राम्रो समाज निर्माणका लागि मानवीय स्वभावमा निम्न विशेषताहरू हुनु आवश्यक छ:

१. परोपकार र सहयोगी भावना

• अरूलाई मदत गर्ने, दयालु हुने, र समाजप्रति उत्तरदायी बन्ने।
• केवल आफूलाई मात्र नभई, समग्र समाजलाई पनि फाइदा पुर्‍याउने सोच राख्ने।

२. नैतिकता र इमानदारी

• सत्य, न्याय, र नैतिक सिद्धान्तहरूलाई पालन गर्ने।
• छलकपट, बेइमानी, र अन्यायको विरोध गर्ने।

३. समानता र सहिष्णुता

• जात, धर्म, लिंग, वा वर्गका आधारमा भेदभाव नगर्ने।
• सबैप्रति समान दृष्टिकोण राख्ने र विविधतालाई सम्मान गर्ने।

४. सहानुभूति र भावनात्मक बुद्धिमत्ता

• अरूको दुःख-दर्द बुझ्ने र उनीहरूको स्थानमा आफूलाई राखेर सोच्ने।
• क्रोध, इर्ष्या, र घमण्डलाई नियन्त्रण गर्ने।

५. सत्य खोज्ने र ज्ञानप्रति उत्सुक हुने

• ज्ञानको खोजी गर्ने, सही र गलत छुट्याउने क्षमता विकास गर्ने।
• विज्ञान, कला, र साहित्यको माध्यमबाट समाजलाई अगाडि बढाउने।

६. धैर्य र सहनशीलता

• चुनौतीहरू सामना गर्ने धैर्य राख्ने।
• असफलतामा निराश नहुनु र निरन्तर सुधारको प्रयास गर्ने।

७. जिम्मेवारी बोध

• व्यक्तिगत जिम्मेवारी निभाउने।
• समाज र वातावरणलाई सन्तुलित राख्ने प्रयास गर्ने।

मानव स्वभाव प्राकृतिक रूपमा विविध हुन्छ—कतिपय स्वार्थी, कतिपय परोपकारी। तर, समाजलाई राम्रो बनाउने जिम्मेवारी हरेक व्यक्तिको हो। मानिसले दयालु, सहयोगी, र न्यायप्रिय स्वभाव विकास गर्न सके मात्र मानव सभ्यता दीर्घकालीन रूपमा समृद्ध हुन सक्छ।

मानवीय स्वभाव र आचारण मुलत समाजको रुपान्तरण ,उच्च तहको मानवले निम्नतहकोलाई सहयोग र प्रोत्साहनको भावना राख्न सक्नु पर्छ तर आधुनिम मानव समाज अत्यन्तै कुरुप बन्दै गएको छ ।

कसरी घमण्डी र स्वार्थी बन्दैछ मानव ?

मानिस स्वार्थी र घमण्डी बन्दै जानुको पछाडि विभिन्न सामाजिक, आर्थिक, र मनोवैज्ञानिक कारणहरू छन । अहिलेको आधुनिक समाजमा स्वार्थीपन किन बढ्दै गएको छ भन्ने केही कारणलाई यसरी बुझ्न सकिन्छ :

१. प्रतिस्पर्धात्मक जीवनशैली

आजको दुनियाँमा प्रतिस्पर्धा अत्यधिक बढेको छ। शिक्षा, रोजगारी, व्यापार, र व्यक्तिगत उपलब्धिहरूमा अग्रस्थानमा रहन मानिसहरू व्यक्तिगत स्वार्थलाई प्राथमिकता दिन थालेका छन्।

२. भौतिकवाद र उपभोक्तावाद

समाजमा धन, शक्ति, र भौतिक सम्पत्तिलाई सफलता मान्ने सोच बढ्दै गएकाले मानिसहरू अरूको भावनाभन्दा आफ्नै इच्छालाई पूरा गर्न बढी केन्द्रित भइरहेको देखिन्छ ।

३. सामाजिक सम्बन्ध कमजोर हुनु

अहिलेको व्यस्त जीवनशैली र डिजिटल युगले गर्दा परिवार, छरछिमेक, र समुदायसँगको सम्बन्ध कमजोर हुँदै गएको छ। आत्मीयता घट्दै जाँदा स्वार्थीपन र अहमता बढदै गएको छ ।

४. अविश्वास र असुरक्षा

अन्य मानिसहरूप्रति विश्वास घट्नु, धोका वा बेइमानीको डर हुनु, तथा भविष्यको असुरक्षाले मानिसलाई अरूलाईभन्दा आफूलाई सुरक्षित राख्न प्रेरित गर्ने र आफुलाई सर्वैसर्बा समझिने स्थिति पैदा भएको छ ।

५. सामाजिक तथा नैतिक मूल्यहरूको गिरावट

पहिले समाजमा साझा हितका लागि सोच्ने संस्कार बलियो थियो म मात्र होइन हामी पनि भन्ने सोच र सहयोगी भावना थियो , तर आजकल मानिसहरू व्यक्तिगत फाइदालाई बढी प्राथमिकता दिन थालेका छन्। नैतिक शिक्षाको कमीले पनि स्वार्थीपन बढेको देखिन्छ ।

६. व्यक्तिगत स्वतन्त्रता र आत्मनिर्भरता

अहिलेको समाज व्यक्तिको स्वतन्त्रतालाई बढी महत्त्व दिन्छ। जसले गर्दा सामूहिक सोचभन्दा व्यक्तिगत सोच हावी हुन थाल्छ, र यसले स्वार्थी व्यवहारलाई बढावा दिएको देखिन्छ ।

७. मिडिया र सामाजिक सञ्जालको प्रभाव

सामाजिक सञ्जालमा मानिसहरूले आफूलाई सफल, धनी, र खुशी देखाउने प्रतिस्पर्धा गर्छन्। यसले अरूलाई सहयोग गर्नुभन्दा आफ्नै छवि सुधार्न प्रेरित गर्दै प्राकृतिक र व्यवहारिक जीवन भन्दा देखावटी र कृतिम जीवनशैलीतर्फ उन्मुख गराएको छ ।

तर, सबै मानिस स्वार्थी मात्र हुँदैनन्। धेरै मानिसहरू परोपकारी, सहयोगी, र समाजसेवामा समर्पित पनि छन्।  यसै बिचमापनी वास्तविक परोपकारी को भन्ने छुट्याउन बढो मुस्किल हुने गर्छ आजको सामाजिक अभियान्त भनौं वा सेवक सामान्य सहयोगी कार्य गरेपनी मिडिया ड्रायल र त्यसबाट भोलि के फाइदा लिने भन्ने स्वार्थ राखेको देखिन्छ ।

 मानवता हराउदै जादा के हुन्छ?

यदि मानिसले आफ्नै भावना, नैतिकता, र सामाजिक सम्बन्ध गुमायो भने, ऊ जैविक शरीर भएको यन्त्र (Robot with a Biological Body) मात्र हुनेछ। यस्तो अवस्थामा मानिस बढी कार्यक्षम र यान्त्रिक बन्ने छ । तर, प्रेम, सहानुभूति, दया, र परोपकार हराएर केवल स्वार्थी, प्रतिस्पर्धात्मक, र ठोस निर्णय गर्ने प्रवृत्ति विकसित हुने छ ।

तेतिबेला :

• समाज व्यक्तिगत फाइदामा मात्र केन्द्रित हुनेछ।
• मानवीय सम्बन्ध केवल स्वार्थका लागि सीमित हुनेछन्।
• युद्ध, अन्याय, र अत्याचार बढ्ने छ्न ।
• मानिसले आफ्नै आविष्कार (AI, Robots) ले विस्थापित हुनेछ ।

प्रौद्योगिकी र विलासिताले पनि स्वार्थ र घमण्डलाई प्रोत्साहन गरेको छ ।

हो, प्रौद्योगिकी र विलासिता (Luxury) ले मानव व्यवहारमा महत्वपूर्ण प्रभाव पारेको छ , जसले घमण्ड र स्वार्थीपनको वृद्धिमा भूमिका खेलेको छ । यहाँ केही कारणहरू छन् जसले प्रौद्योगिकी र विलासिता मानिसलाई कसरी घमन्डी र स्वार्थी बनाउन सक्छ भन्नेबारे:

१. भौतिकवाद र प्रदर्शन

• प्रौद्योगिकी र विलासिताले मानिसलाई बाहिरी देखावट र भौतिक सम्पत्ति प्रति बढी आकर्षित गर्दछ। • महँगा गाडी, फैन्सी मोबाइल फोन, र अन्य विलासितापूर्ण वस्तुहरूले मानिसलाई आफ्नो सामाजिक स्थिति प्रदर्शन गर्न प्रेरित गर्छ।
• घमण्ड तब उत्पन्न हुन्छ जब मानिस अरूसँग तुलना गरेर आफ्नो समृद्धि र सफलता देखाउन चाहन्छ। यसले उनलाई आत्मकेंद्रित र स्वार्थी बनाउँछ।

२. प्रतिस्पर्धा र तुलना

• सामाजिक सञ्जाल जस्तो प्लेटफर्ममा मानिसहरू एकअर्कासँग धन, प्रतिष्ठा, र जीवनशैलीको तुलना गर्छन् यस्ता प्लेटफर्महरूमा देखाइएको आदर्श जीवनशैलीले उच्चतम प्रतिस्पर्धा उत्पन्न गर्छ, जसले मानिसलाई स्वार्थी र अरूसँग तुलना गरेर घमण्डी बनाउँछ।
• प्रदर्शनात्मक संस्कृतिले मानिसलाई आफूलाई अरूसँग भन्दा बढी “श्रेष्ठ” देखाउन उत्प्रेरित गर्छ।

३. व्यक्तिगत स्वातन्त्र्य र आत्मकेन्द्रित सोच

• प्रौद्योगिकीले मानिसलाई आत्मनिर्भर र स्वतन्त्र बनाएको छ। अनलाइन सेवाहरू र स्मार्ट डिवाइसहरूले मानिसलाई अरूसँगको पारस्परिक सहकार्य वा परोपकारबाट टाढा ल्याएर एकल व्यक्तित्वको विकास गराउँछ ।यस्तो मानसिकता मानिसलाई अरूसँग मिलेर काम गर्न र सहयोग गर्नको सट्टा केवल आफ्नो फाइदा मात्र सोच्न प्रेरित गर्दछ।

४. अत्यधिक सुविधाहरू र स्वतन्त्रता

• प्रौद्योगिकी र विलासिता, जस्तै स्मार्ट होम, यात्रा, र विलासी जीवनशैलीले मानिसलाई जीवनका सबै पक्षमा सुविधा दिन्छ , यी सुविधाहरूले संतुष्टि र आत्मसिद्धिलाई बढाउँछन्, जसले गर्दा मानिसलाई अरूको अप्ठेरो वा आवश्यकता प्रति कम संवेदनशील बनाउँछ। यसले स्वार्थीपन बढाउँछ, जसले गर्दा मानिसहरूलाई अरूका समस्याहरूको कम ध्यान दिन्छन ।

५. सामाजिक मान्यताहरू र दबाव

• मानिसहरू बाह्य दबावमा, विशेष गरी समाज र परिवारबाट, सफल र सम्पन्न देखिनु पर्छ भन्ने सोचमा हुन्छ ।विलासिता र प्रौद्योगिकीका माध्यमबाट सामाजिक स्थान (status) पाउने सोचले मानिसलाई स्वार्थी बनाउँछ, जहाँ अरूसँगको सम्बन्धलाई कम महत्त्व दिइन्छ।

• सामाजिक मान्यता र स्वीकृतिका लागि मानिस प्रायः बाहिरी वस्तुहरूको प्रदर्शन गर्छ, जसले घमण्ड र आत्मकेन्द्रित सोचलाई प्रोत्साहित गर्दछ।

प्रौद्योगिकी र विलासिता मानव जीवनमा सकारात्मक पनि हुन सक्छ, तर यदि यसले समानता, सहिष्णुता, र परोपकारको भावनालाई हराउँछ भने, मानिस स्वार्थी र घमण्डी बन्न सक्छ। यसको समाधान समाजमा मानवीय मूल्यहरूको पुनःस्थापना र सकारात्मक सोचको विकासमा निर्भर गर्दछ ।

मानवतालाई जोगाउन के गर्नु पर्छ ?

• भौतिक विलासिता र सौर्न्दर्यता केवल क्षणिक भ्रम हो यो जैबिकता भन्दा कृतिमतालाई निम्त्याउने चिज हो भनेर बुझ्नु पर्छ यसले भौतिक सन्तुष्टि त दिन्छ तर आत्मीय सन्तुष्टि कदापि दिदैन भन्नेमा सहमत हुने बानीको विकास गर्ने ।
•  नैतिकता पुनःस्थापना गर्नु: परिवार, शिक्षा, र समाजमा नैतिकता र मानवताको शिक्षालाई प्रोत्साहन गर्ने ।
•  सामाजिक आत्मीयता बढाउनु: डिजिटल संसारमा हराउनुभन्दा वास्तविक सामाजिक सम्बन्धलाई बलियो बनाउने प्रयास गर्नुपर्छ।
• भावनात्मक बुद्धिमत्ता (Emotional Intelligence) विकास गर्नु: केवल प्रविधिमा निर्भर नभई, सहानुभूति, प्रेम, र परोपकारलाई महत्त्व वास्तविकता र भावनाको कदर गर्ने ।
•  जिम्मेवार प्रविधि विकास गर्नु: AI र रोबोटको विकास मानव सेवाका लागि हुनुपर्छ, मानव प्रतिस्थापनका लागि होइन यस्ता कुरालाई आफुले प्रयोग गर्ने चेतना विकास गर्ने नकि उसको प्रयोग ।
•  मानवीय जीवनमा भौतिक सुख सुबिधा देखावटी वा बाहिरी आवरणलाई हुन भने नैतिकता , परोपकार , मानव सेवा र सामाजिक भावको सम्पन्नताले मस्तिष्क र हृदयको सुख,खुसी र सन्तुष्टिलाई समृद्ध बनाउने हुन्छ भन्ने वास्तविकता बुझ्न सक्नु पर्छ ।

यदि मानवता हरायो भने मानिस केवल जैविक रोबोट जस्तै बन्नेछ, जहाँ भावना, दया, र नैतिकता हुनेछैन । यसलाई रोक्न नैतिक शिक्षा, सामाजिक सम्बन्ध, र परोपकारी सोचलाई पुनःस्थापना गर्न जरुरी छ ।

पहिलेको मानिस सहअस्तित्वमा बाँच्ने, सरल, र परोपकारी थियो, तर अहिलेको मानिस व्यक्तिगत स्वार्थ, प्रतिस्पर्धा, र भौतिक सुख-सुविधामा केन्द्रित हुँदै गएको छ। यदि हामीले नैतिकता, समाजप्रतिको उत्तरदायित्व, र आत्म-सन्तोषलाई जीवनशैलीमा समावेश गर्न सक्यौं भने, स्वार्थीपन हटाएर फेरि सहयोगी समाज बनाउन सक्छौं भन्ने मेरो मान्यता र दृष्टिकोण छ ।