खोज

काठमाडौं, २० चैत ।

अन्तरिक्षबाट आउने रहस्यमय रेडियो सिग्नलहरूले सधैं वैज्ञानिक र आम मानिसको जिज्ञासा बढाउने गरेको छ। गत वर्ष, वैज्ञानिकहरूले यस्तै एउटा अनौठो संकेत पाएका थिए, जुन प्रत्येक दुई घण्टामा दोहोरिने गर्दथ्यो । अब, अन्ततः यसको रहस्यको पनि समाधान भएको छ। यो संकेत एक अद्वितीय बाइनरी प्रणालीबाट आएको हो, जसमा एक मर्ने तारा (सेतो बौना) र यसको साथी, सानो रातो तारा (रातो बौना) समावेश भएको खुलासा भएको छ। वैज्ञानिकहरूका अनुसार यो संकेत पहिलो पटक करिब एक दशकअघि मिलेको थियो र यो हाम्रो आकाशगंगाको बिग डिपर नक्षत्रको दिशाबाट आएको हो।

यो रेडियो सिग्नल अस्ट्रेलियाको सिड्नी विश्वविद्यालयमा अनुसन्धान गरिरहेका खगोलशास्त्री आइरिस डे रुइटरले पत्ता लगाएका हुन्। उनीहरूले २०२४ मा लो फ्रिक्वेन्सी एरे (एलओएफएआर) टेलिस्कोपबाट प्राप्त पुरानो डाटा जाँच गरेर यो संकेत पत्ता लगाएका थिए। एलओएफएआर संसारको सबैभन्दा ठूलो रेडियो टेलिस्कोप हो, जसले धेरै कम फ्रिक्वेन्सी रेडियो संकेतहरू पत्ता लगाउन सक्छ। यो सङ्केत सन् २०१५ को तथ्यांकमा पहिलो पटक देखिएको थियो। त्यसपछि वैज्ञानिकहरूले यस स्रोतबाट थप ६ पटक यस्तै पल्स रेकर्ड गरेका थिए। यी रेडियो तरंगहरू केही सेकेन्ड देखि धेरै मिनेटसम्म टिक्न सक्थे तर तिनीहरूको विशेषता यो थियो कि तिनीहरू नियमित रूपमा प्रत्येक दुई घण्टामा दोहोर्याई रहन्थे ।

‘सेतो बौना’ भनेको आफ्नो जीवनको अन्तिम चरणमा पुगेको तारा हो। जब तारा यसको ईन्धनबाट जल्छ, यसले यसको बाहिरी तहहरू छोड्छ र यसको भित्री भाग धेरै सघन र सानो हुँदै जान्छ। यो चम्किलो सेतो बिन्दु बन्छ, जसलाई सेतो बौना भनिन्छ। वैज्ञानिकहरूले यो संकेत ब्रह्माण्डको अर्को घटना, फास्ट रेडियो बर्स्ट (एफआरबी) सँग मिल्दोजुल्दो भएको पनि फेला पारे तर यी दुईबीच केही महत्त्वपूर्ण भिन्नताहरू भने थिए। एफआरबीहरू केही मिलि सेकेन्डका लागि मात्र चम्किन्छन् जबकि यो नयाँ संकेतहरू भने केही सेकेन्ड देखि केही मिनेटसम्म पनि जारी रहने गर्दछन् । अन्तरिक्ष वैज्ञानिकहरूले यस संकेतको स्रोतको विस्तृत अध्ययन गरेर यो पत्ता लगाए कि यो पृथ्वीबाट १६०० प्रकाश वर्षको दूरीमा रहेको आइएलजिटी १११० नामक बाइनरी प्रणालीबाट आएको हो। यसमा सेतो बौना र रातो बौना तारा एक अर्काको धेरै नजिक घुमिरहेका छन्।

यी दुई तारहरू बीच बलियो चुम्बकीय क्षेत्र छ, जसले रेडियो संकेतहरू उत्पन्न गरिरहेको छ। जब यो सेतो बौना आफ्नो साथी तारा नजिकबाट जान्छ, यसको शक्तिशाली चुम्बकीय ऊर्जाले रेड ड्वार्फलाई असर गर्छ, रेडियो तरंगहरू निम्त्याउँन सुरू गर्छ। यस प्रणालीको गहिराइमा अनुसन्धान गर्न वैज्ञानिकहरूले एरिजोना संयुक्त राज्य अमेरिकाको मल्टिपल मिरर टेलिस्कोप (एमएमटी) र टेक्सासको म्याकडोनाल्ड अब्जर्भेटरी प्रयोग गरेका थिए । यी यन्त्रहरूले रेड ड्वार्फ र ह्ववाइट डवार्फ प्रत्येक १२५.५ मिनेटमा एक अर्काको वरिपरि घुमिरहेका छन् भनेर देखाएको थियो । त्यसपछि, वैज्ञानिकहरूले यस प्रणालीको प्रकाशलाई तरंगदैर्ध्यमा विभाजन गरेर अध्ययन गरेका थिए। यस प्रक्रिया मार्फत तिनीहरूले यो पत्ता लगाए कि रातो बौना ठूलो गतिमा अगाडि पछाडि घुमिरहेको थियो, जसले यो प्रमाणित गर्यो कि यो एक अदृश्य साथीको गुरुत्वाकर्षण बलबाट प्रभावित भएको थियो।