खोज

सनातन धर्मावलम्बीहरुले अत्यन्तै श्रद्धा अनि भक्तिपूर्वक मनाउदै आएको पावन पर्व हो शिवरात्री अर्थात् भगवान् शिवको अत्यन्तै प्रिय रात्रिको नाम शिवरात्री हो । जुन रात्रिको शिवतत्वसँग घनिष्ठ सम्बन्ध छ त्यसैलाई शिवरात्री भनिन्छ । यस दिन शिवार्चनका साथै रात्रि–जागरणको विशेष महत्त्व भएकोले कल्याण चाहने साधकहरुले रातभर जाग्राम सहित विधिपूर्वक व्रत गर्नुपर्ने शास्त्रीय विधान छ । भगवान् शिवको निर्गुण निराकारबाट सगुण साकार रुपमा दिव्य अवतरणको मंगलसूचक रातको नाम नै महाशिवरात्री हो । शिवरात्रीका सम्बन्धमा भनिएको छ ः
फाल्गुने कृष्णपक्षस्य या तिथिः स्याच्चतुर्दशी ।
तस्यां या तामसी रात्रिः सोच्यते शिवरात्रिका ।।
तत्रोपवासं कुर्वाणः प्रसादयति मां ध्रुवम् ।। (शिवपुराण)

अर्थात्; फागुन कृष्ण चतुर्दशीको रात्रि शिवरात्रीका नामले प्रसिद्ध छ । यस दिन उपवास गर्ने साधकले मलाई प्रसन्न तुल्याउँछ । विशेष महत्व र यस्ता अनेक रहस्यको पुन्ज भगवान् शिवमा अनुपम सामञ्जस्य, अद्भुत समन्वय र उत्कृष्ट सद्भावको दर्शन हुन्छ । त्यसैले वहाँको सत्प्रेरणाद्वारा विश्व–कल्याणको महान् कार्यमा प्रवृत्त हुनु मानवमात्रको परम कर्तव्य हो । भगवान् शिव अर्धनारीश्वर भएर पनि कामविजेता हुनुहुन्छ । गृहस्थ भएर पनि परम विरक्त हुनुहुन्छ । विषपान गरेका कारण नीलकण्ठ भएर पनि विषबाट अलिप्त हुनुहुन्छ । ऋद्धि–सिद्धिहरुका मालिक भएर पनि तिनीहरुबाट अलग हुनुहुन्छ । उग्र भएर पनि सौम्य (शान्त) र अकिंचन भैकन पनि सर्वेश्वर हुनुहुन्छ । निधारमा प्रलयकालको अग्नि र शिरमा परम शीतल गंगाजी वहाँको अनुपम शृंगारका रुपमा रहेका छन् । भगवान् शिवको सान्निध्यमा साँढे र सिंह त्यसैगरी मयूर र सर्पले एक–आपसमा रहेको वैरभावलाई सजिलै भुली एकसाथ क्रीडा गर्दछन् । यसले समस्त विरोधी भावहरुको विलक्षण समन्वयको शिक्षा दिने भएकाले विश्वलाई सह–अस्तित्व अपनाउनका लागि राम्रो मार्गनिर्देशन मिल्दछ । यसैगरी वहाँको श्रीविग्रहरूप शिवलिंग ब्रह्माण्ड र निराकार ब्रह्मको प्रतीक भएकोले सर्वपूज्य छ । निराकार ब्रह्मको कुनै रूप, रंग, आकार आदि नभए जस्तै शिवलिंगको पनि छैन । जसरी गणितमा शून्य केहि नभएर पनि सबथोक हुन्छ । जस्तै कुनै अंकको दाहिने भएर शून्यले त्यसको दशगुणा मूल्य गरिदिन्छ । त्यसैगरी शिवलिंगको पूजाबाट भगवान् शिव पनि दाहिने (अनुकूल) भएर मानवमात्रलाई अनन्त सुख–समृद्धि प्रदान गर्नुहुन्छ ।

महाशिवरात्री हिन्दू धर्मका प्रमुख पर्वहरु मध्येको एक हो । यसलाई शिवरात्री पनि भन्ने गरिन्छ । विशेषगरी यो भगवान शिवको प्रमुख पर्व हो । शिवजी उत्पत्ति भएका रातका नामबाट नामकरण भएको यो पर्व कालरात्री मोहरात्री सुखरात्री र शिवरात्री नामक चार प्रमुख रात्रिमध्ये एक पवित्र पर्वका रूपमा पुराणहरूमा वर्णित छ । फागुन कृष्ण चतुर्दशीका दिन मनाइने यस पर्वलाई सम्पूर्ण दीनदुःखी र कष्टपूर्ण अवस्थामा रहेका प्राणीहरूको हृदयमा धर्मको उदय गराउने आशुतोष भगवान् शिवको अति प्यारो दिनका रूपमा पनि लिइने गरिन्छ । शिवरात्रीमा श्रद्धालुहरु रातभर जागा रहेर भगवान शिवको आराधना गर्छन्, भजन गाउँछन् । कतिपय रातभर उपवास गर्छन् । शिवलिंगलाई पानी र बेलपत्र चढाएपछि मात्र आफ्नो उपवास चढाउँछ । महिलाका लागि शिवरात्रीको विशेष महत्व छ । अविवाहित युवती शिवको प्रर्थाना गर्छन् र असल पतिको कामना गर्छन् । विवाहित महिला आफ्ना पति र परिवारको मंगल कामना गर्छन् । धार्मिक मान्यता के छ भने, सृष्टिको प्रारम्भमा यसै दिन मध्यरात्री भगवान शंकर ब्रम्हाबाट रुद्रको रुपमा अवतरण भएका थिए । प्रलयको बेलामा यसै दिन भगवान शिवले ताण्डव नाच्दै ब्रम्हाण्डलाई तेस्रो नेत्रबाट ज्वाला निकालेर समाप्त गरेका थिए । यसैले यस दिनलाई महाशिवरात्री वा कलरात्री भनिन्छ । कतिपयले शिवरात्रीलाई ऋषि बोधोत्सवका रूपमा मनाउने गरेका छन् । धतुरो विकार, वैर नफरतको, बेलपत्र गलत आचरणको प्रतिक हुन । जसलाई नै वास्तवमा शिव परमात्मामाथि चढाउनु पर्दछ । साथै आत्माको ज्योति जगाउने जागरण तथा पवित्र रहने व्रतलिनु पर्दछ । शिवरात्री त्यो रात्रि हो, जसमा शिवतत्वसँग घनिष्ठ सम्बन्ध छ । भगवान शिवको अतिप्रियरात्रिलाई शिवरात्री भनिन्छ । शिवरात्रीको दिन शिव आराधनाको विशेष महत्व छ । शिवजीको आराधनामा जति महत्व अभिषेकको हुन्छ, उत्तिनै महत्व महामृत्युंजय मन्त्रको पनि रहेको छ । शिवजीको आराधना महामृत्यंजय मन्त्र बिना अपूर्ण हुने धार्मिक मान्यता पनि रहिआएको छ । हामी भगवान् शिवको चरणमा श्रद्धा अनि भक्तिपूर्वक शिर झुकाउँछौं, जलाभिषेक गर्छौं, बेलको पात चढाउँछौं, धुपवत्ती अनि आरती गर्छौं । र, यो आस्था र विश्वासको बलमा मात्र मानिसले ईश्वर प्राप्त गर्दछ । जुन वस्तुको अशुद्धता वा दोषको कारणले घृणा गरिन्छ, त्यसमा ध्यान नदिई शिवले त्यसलाई धारण गरेर शुभ बनाउँछन् । समुन्द्र मन्थन गर्दा निस्किएको विष पिएर नीलकण्ठ भनेर चिनिन थाल्यो । उसले मन्थनबाट निस्केका अन्य रत्नहरूलाई पनि हेरेन । तिनीहरूले त्यसलाई जित्छन् जसबाट जीवित प्राणीको मृत्यु हुन्छ । त्यसैले उनको नाम मृत्युञ्जय हो । यो शिव तत्वको आधार हो । शिव प्रारम्भ, अन्त्य र मध्यको प्रारम्भिक केन्द्र बिन्दु हो । शिव तत्व ब्रह्माण्डको रहस्य हो, जसले प्रकृति र मानव बीचको भिन्नतालाई हटाउँछ र यसको एकरूपता स्थापना गर्दछ । शिवले ब्रह्माको रूपमा ब्रह्माण्डको सृष्टि गर्नुहुन्छ, विष्णुको रूपमा जीवनलाई प्रवेश गर्नुहुन्छ र शंकरको रूपमा ब्रह्माण्डको अन्त्य गर्नुहुन्छ । त्यसैले शास्त्रमा ब्रह्मा, विष्णु र महेशको एउटै रूपमा प्रकट हुनेलाई शिव भनिएको छ, शिव त्यो परम तत्व हो, जसबाट यो संसारको श्रृष्टि भयो । यो विश्व ब्रह्माण्ड चराचर जीव जगतको बिस्तार भएको छ । यो विश्व ब्रह्माण्ड चराचर जीव जगतको श्रृष्टिका साथै पालन पनि भैरहेको छ भने तिनै शिव तत्वबाटै सारा जगतको लय पनि भैरहेको छ । अर्थात्, संहार भैरहेको छ । त्यसैले तत्वको हिसाबले शिव जगतका परम आत्मा हुनुहुन्छ । सारा जगत उहाँबाटै उत्पन्न हुन्छ, त्यसैमा वृद्धि हुन्छ अनि त्यसैमा लय पनि हुने भएकाले शिव नै जगतको आत्मा हुनुहुन्छ अनि शिवलिङ्ग उनै निराकार परम आत्माका प्रतीक हुन् । देवादिदेव महादेव शिवको बारेमा केही कुरा भन्न खोज्नु वास्तवमा सूर्यलाई दियो देखाउनु जस्तै हुनेछ । तर पनि शिवको अध्ययन, आराधना गर्ने सन्दर्भमा केही कुरा भन्नु पर्दा उहाँ यति व्यापक हुनु हुन्छ कि उहाँको विषयमा हामीले चर्चा गरेर साध्य हुँदैन किनकि उहाँ स्वयम् असाध्य हुनुहुन्छ, अपरम्पार हुनुहुन्छ ।

शिव परम तत्व हो, जीवनदर्शन हो, विज्ञान हो, पूरै परमात्मा हो र मानव जगत परमात्माको अंश हो। यसरी शिवलाई बुझ्यो भने मानिसले आफूलाई बुझ्छ र आफ्नो पूरा जीवन मानव कल्याणमा लगाएर मोक्ष प्राप्त गर्छ। नत्र सदा दुःखी भई आफ्नो जीवन र सन्ततिको जीवनसमेत बर्बाद पार्छ। यसमा कुनै द्विविधा छैन। शिव तत्व ब्रह्माण्डको रहस्य हो, जसले प्रकृति र मानव बीचको भिन्नतालाई हटाउँछ र यसको एकरूपता स्थापना गर्दछ । शिवले ब्रह्माको रूपमा ब्रह्माण्डको सृष्टि गर्नुहुन्छ, विष्णुको रूपमा जीवनलाई प्रवेश गर्नुहुन्छ र शंकरको रूपमा ब्रह्माण्डको अन्त्य गर्नुहुन्छ । त्यसैले शास्त्रमा ब्रह्मा, विष्णु र महेशको एउटै रूपमा प्रकट हुनेलाई शिव भनिएको छ, शिव त्यो परम तत्व हो, जसबाट यो संसारको श्रृष्टि भयो । यो विश्व ब्रह्माण्ड चराचर जीव जगतको बिस्तार भएको छ । यो विश्व ब्रह्माण्ड चराचर जीव जगतको श्रृष्टिका साथै पालन पनि भैरहेको छ भने तिनै शिव तत्वबाटै सारा जगतको लय पनि भैरहेको छ । अर्थात्, संहार भैरहेको छ । त्यसैले तत्वको हिसाबले शिव जगतका परम आत्मा हुनुहुन्छ ।