खोज

जन्मदेखि वयस्क हुने उमेरसम्मका केटाकेटीलाई बालबालिका भन्न भनिन्छ । बाल अधिकार महासन्धिले बालबालिका भन्नाले १८ वर्षभन्दा कम उमेरको समूह भनी परिभाषित गरेको छ । बालबालिका भविष्यका वयस्क मानिस भएकाले उनीहरूको मानसिक र शारीरिक स्वास्थ्यमा विशेष ध्यान दिनु आवश्यक हुन्छ । त्यसैले मानव सभ्यतालाई सुसंस्कृत बनाउन पनि बाल अधिकार जरुरी हुन्छ । बालअधिकार अन्तर्गत अस्तित्वको अधिकार, विकासको अधिकार, सुरक्षाको अधिकार, सहभागिताको अधिकारजस्ता विविध अधिकारहरू पर्दछन् । यसै सन्दर्भमा बौद्ध शिक्षाले मानिसको दीगो भविष्यका निम्ति बालअधिकारको महत्वपूर्ण भूमिका रहने कुरा बताएको छ । बालबालिकाको अधिकारसम्बन्धी बौद्ध दृष्टिकोण मुख्यतः मातृत्व, पिता कर्तव्य, पारिवारिक जिम्मेवारी र समाजमा बालबालिकाको सशक्तिकरणजस्ता क्षेत्रमा आधारित छ । यस प्रकार महत्वपूर्ण मानवीय गरिमा, करुणा, अहिंसा र परोपकारको सन्दर्भमा बौद्ध धर्मले बालबालिकाहरूलाई विशेष महत्व दिएको पाइन्छ ।
बालअधिकारको अवधारणा र विकास
‘बाल’ शब्द अंग्रेजी शब्द ‘चाइल्ड’ बाट आएको हो, जुन जर्मन भाषाबाट भित्रिएको मानिन्छ । यसको अर्थ भ्रूण, वा शिशु वा नवजात व्यक्ति हुन्छ । अक्सफोर्ड शब्दकोशले यसलाई यौवनको उमेरभन्दा कम वा कानूनी उमेरभन्दा तलको व्यक्ति मान्दछ । क्याम्ब्रिज शब्दकोशमा यसलाई जन्मदेखि वयस्क हुने उमेरसम्मको केटा वा केटी भनिएको छ । संक्षेपमा बालबालिका अविकसित मानवको रूप हुन्, जसलाई बयस्क मानिसको संरक्षण र हेरचाहको आवश्यकता पर्दछ । संयुक्त राष्ट्रसंघले सन् १९५९ मा बाल अधिकारको घोषणा गरेको थियो, जसले बालबालिकाका अधिकारहरू जस्तै सुरक्षा, शिक्षा, स्वास्थ्य सेवा, आश्रय र पोषणसम्बन्धी अधिकारको सुनिश्चितामा जोड दिएको छ । बालअधिकार महासन्धिले बालबालिका भन्नाले १८ वर्षभन्दा कम उमेरको समूह भनी परिभाषित गरेको छ । बालबालिका भनेका भविष्यका वयस्क मानिस हुन् । त्यसैले उनीहरूको मानसिक र शारीरिक स्वास्थ्यमा विशेष ध्यान दिनु आवश्यक हुन्छ । बालबालिकाहरू शारीरिक, मानसिक एवम् भावनात्मक रूपमा परिपक्व नभएकाले उनीहरूको विशेष संरक्षण र अधिकारको आवश्यकता हुन्छ । अतः बालअधिकार बालबालिकाका निम्ति मात्र नभएर समग्र मानव जातीकै निम्ति अति महत्वको विषय हो । बालअधिकारको अवधारणा सामान्यतयामा अस्तित्वको अधिकार, विकासको अधिकार, विकासको अधिकार, विकासको अधिकार, सुरक्षाको अधिकार र सहभागिताको अधिकार पर्दछन् । यी अधिकारहरूले बालबालिकाको जीवन र अस्तित्व सुनिश्चित गर्ने अधिकार जस्तै स्वास्थ्य, पोषण र आधारभूत सेवाहरूको पहुँचको अधिकार तथा शारीरिक, मानसिक र सामाजिक विकासको लागि शिक्षा, मनोरञ्जन र सांस्कृतिक गतिविधिहरूमा सहभागी हुने अधिकार समेटेका छन् । यसैगरी यसअन्तर्गत् हिंसा, दुव्र्यवहार, शोषण र दुव्र्यवहारबाट बालबालिकाको संरक्षणको अधिकार तथा निर्णय प्रकृयाका लागि बालबालिकाहरूको विचार, धारणा र इच्छाहरू राख्न पाउने अधिकारसमेत पर्दछन् ।
बौद्ध धर्ममा बाल अधिकार
बौद्ध साहित्यमा बालबालिकासम्बन्धी अपच्छ, आत्रज, बालक, बालिका, दहरÞक, दारिकाजस्ता विभिन्न शब्दहरूको प्रयोग गरिएको पाइन्छ । बौद्ध धर्मले मानव जीवनलाई पवित्र एवम् अमूल्य ठान्ने भएकाले यसमा मानव जीवनको अस्तित्व बोक्ने बालबालिकाहरूको जीवनलाई विशेष संरक्षण र मार्गदर्शन प्रदान गर्ने सिद्धान्त समाविष्ट छ । बालबालिकाको अधिकारसम्बन्धी बौद्ध दृष्टिकोण मुख्यतया मातृत्व, पिता कर्तव्य, पारिवारिक जिम्मेवारी र समाजमा बालबालिकाको सशक्तीकरणजस्ता क्षेत्रमा आधारित छ । यस प्रकार महत्वपूर्ण मानवीय गरिमा, करुणा, अहिंसा र परोपकारको सन्दर्भमा बौद्ध धर्मले बालबालिकाहरूलाई विशेष महत्व दिएको छ । बौद्ध शिक्षामा बालबालिकाको हेरचाह र पालनपोषणलाई विशेष प्राथमिकता दिइएको छ । केही बौद्ध सुत्तहरूमा त बालबालिकाको अधिकारबारे प्रष्ट उल्लेख गरिएको छ । उदाहरणको लागि ‘सिगालोवाद सुत्त’मा बालबालिकाको पालनपोषण र शिक्षा अभिभावकहरूको मुख्य कर्तव्य भएको उल्लेख छ । उक्त सुत्तमा अभिभावकहरूले बालबालिकाप्रति पालना गर्नुपर्ने पाँच कर्तव्यहरूलाई स्पष्टरूपमा किटान गरिएको छ । यी कर्तव्यहरू क्रमशः शिक्षा दिनु, विनम्रता सिकाउनु, व्यवसाय सिकाउनु, विवाहको उचित व्यवस्था र उचित समयमा सम्पत्ति हस्तान्तरण गर्ने (सम्पत्ति हस्तान्तरण) कतव्र्यहरू उल्लेख गरिएको छ ।
बौद्ध शिक्षाले कर्मको सिद्धान्तलाई आधार बनाएको छ । यस सिद्धान्तले पनि बालबालिकाको अधिकारको संरक्षण गर्न सहयोग गरेको छ । महाकर्मविभङ्ग सुत्तमा, बालबालिकाको भविष्यको कर्मलाई अभिभावकहरूको आचरण र शिक्षाले प्रभावित पार्ने कुरा उल्लेख गरिएको छ । यसले अभिभावकहरूलाई बालबालिकाका निम्ति नैतिक शिक्षा र उचित आचरण सिकाउन प्रेरित गर्दछ । यसले बौद्ध परम्परामा बालबालिकाका अधिकार सुनिश्चित गर्ने सन्दर्भमा महत्वपूर्ण भूमिका निर्वाह गरेको छ । बौद्ध धर्म अहिंसाको सिद्धातमा आधारित छ । अहिंसाको सिद्धान्तले बालबालिकालाई कुनै पनि किसिमको हिंसा, शोषण र दुव्र्यवहार गर्न नहुने कुरा प्रष्ट पार्दछ । बौद्ध धर्ममा बालबालिकाको शारीरिक, मानसिक र भावनात्मक सुरक्षालाई विशेष महत्व दिइएको छ । यसैगरी बौद्ध धर्ममा रहेको करुणाको सिद्धान्तले बालबालिकाप्रति विशेष स्नेह र हेरचाहको व्यवहार गर्न प्रेरित गर्छ ।
बौद्ध धर्मले शिक्षालाई मानव जीवनको महत्वपूर्ण अङ्ग मानेको छ । बुद्धले आफैँले पनि बाल्यकालदेखि नै शिक्षाको महत्वलाई स्वीकार गरेका थिए । बौद्ध धर्ममा पञ्ञा अर्थात् ज्ञानको मार्गमा बालबालिकालाई प्रेरित गर्नु महत्वपूर्ण कार्य मानिन्छ । साथै यसमा बालबालिकालाई नैतिक र आध्यात्मिक शिक्षा प्रदान गर्ने परम्परा रहेको छ । त्यसैले बौद्ध शिक्षाले बालबालिकाहरूलाई सही मार्गमा लग्न उत्प्रेरित गर्दछ । यसले उनीहरूलाई जीवनको उद्देश्यबारे बुझ्न र समाजमा सकारात्मक योगदान पु¥याउन प्रोत्साहित गर्छन् । बौद्ध धर्मले परिवारलाई बालबालिकाको पहिलो शिक्षालयको रूपमा लिन्छ भने अभिभावक र बच्चाहरूको सम्बन्ध पारिवारिक जिम्मेवारी र करुणामा आधारित हुनुपर्ने तर्क राख्दछ । यो सम्बन्धले बालबालिकाको अधिकारको संरक्षण र प्रवर्धनमा बल पु¥याउँदछ । बौद्ध धर्ममा रहेको अभिभावक र बालबालिकाको कर्तव्य र जिम्मेवारी स्पष्टसँग तोकिएको छ । अभिभावकहरूको जिम्मेवारीअन्तर्गत् अभिभावकहरूलाई बालबालिकाको सही मार्गदर्शन गर्ने, हेरचाह गर्ने र शिक्षा दिने जिम्मेवारीको रहन्छ भने बालबालिकाको कर्तव्य अन्तर्गत् अभिभावकको सम्मान गर्ने, उनीहरूको आदर गर्ने कर्तव्य रहेको हुन्छ । यस प्रकार बौद्ध धर्मको सार्वभौम नैतिकताले बालबालिकाको अधिकारलाई मानवअधिकारकै रूपमा सम्बोधन गरेको छ । बालबालिकाको आधारभूत आवश्यकताहरू पूरा गर्ने कर्तव्य परिवार तथा सम्पूर्ण समाजको हो भन्ने बौद्ध दृष्टिकोण रहेको छ ।
निष्कर्ष
बालबालिकाहरू मानव सभ्यताकोे भविष्य हुन् । त्यसैले मानव सभ्यतालाई सुसंस्कृत बनाउन बाल अधिकारले महत्वपूर्ण भूमिका निर्वाह गर्न सक्दछ । बौद्ध शिक्षाले पनि मानिसको दिगो भविष्यका निम्ति बाल अधिकारको महत्वपूर्ण भूमिका रहने कुरा बताएको छ । बौद्ध धर्मले कुनैपनि मानवको स्थितिलाई उसको उमेर, जाति, जातीय समूह वा सम्पत्तिको अवस्था आदिका आधारमा कहिल्यै विभेद गर्दैन । प्रत्येक बालबालिका समाजकै एक हिस्सा हुने भएकाले उनीहरूले स्वतः रूपमा शिक्षा र सुरक्षाको अधिकार प्राप्त गर्नु भन्ने मान्यता बौद्ध धर्ममा छ । बौद्ध शिक्षाले मानिसको दीगो भविष्यका निम्ति बालअधिकारको महत्वपूर्ण भूमिका रहने कुरा बताएको छ । यतिमात्र होइन, बौद्ध धर्मले बालबालिकालाई उनीहरूको संरक्षण, विकास र अधिकार सुनिश्चित गर्न मार्गदर्शन प्रस्तुत गरेको छ ।