खोज

‘रुपैयाँ’ शब्दको उत्पत्ति संस्कृत शब्द रुपबाट भएको हो । जसको अर्थ हो, चाँदी । संस्कृत शब्द ‘रूप्यकम्’ भन्नाले चाँदीको सिक्कालाई जनाउँछ ।

संसारमा पैसाको आविष्कार हुनुपूर्व पनि विनिमय चलेको थियो । मानिसले आफूसँग भएको वस्तु दिएर अरूबाट आफूलाई चाहिएको वस्तु साटेर लिन्थे । यसरी हुने विनिमयमा वस्तुहरूको मूल्यांकन प्रणालीमा समानता नहुने, एकअर्कासँग भएका वस्तु दुवै पक्षलाई आवश्यक नपर्ने, वस्तुलाई स–साना इकाइमा विभाजन गर्न नसकिने लगायत समस्या देखिएपछि त्यसको विकल्पका रूपमा पैसाको आविष्कार भयो ।

विश्वमा मुद्राको इतिहास धेरै पुरानो छ । बदलिँदो समाज र बढ्दो आवश्यकताबिच एउटा सहज विनिमयको माध्यम कसरी विकास गर्ने भन्ने चिन्तनले नै पैसाको विकास हुन पुगेको मानिन्छ । कुनै एउटा यस्तो वस्तु जसले आफ्नो उपभोग्य वस्तु सहज किन्न सकियोस् र त्यसलाई सहज बोकेर हिँड्न पनि सकियोस्, जसले त्यसको निश्चित मूल्य निर्धारण होस् भन्ने खोजमा मानिस लागे ।

त्यही खोजमा जनावरको छाला, अंग आदि हुँदै धातुलाई मुद्राका लागि चलनमा ल्याएको मानिन्छ । फलाम, तामा, काँसजस्ता धातुलाई निश्चित तौलमा ढलौट गरी मुद्राका रूपमा प्रयोग गर्न थालियो । पैसाको सुरुवात यसैबाट भएको मानिन्छ ।

नेपालमा प्रचलित मुद्रालाई ‘रुपियाँ’ भनिन्छ । एक रुपियाँलाई सय पैसामा बाँडिन्छ । अर्थात् सय पैसा बराबर एक रुपियाँ हुन्छ । पचास पैसाको एक मोहर र २५ पैसालाई एक सुकी भनिन्छ । दुई मोहर वा चार सुकी बराबर नेपाली एक रुपियाँ हुन्छ । वर्तमान परिप्रेक्ष्यमा मोहर र सुकी प्रयोगशून्य छन् । सुकी प्रचलनमा नरहे तापनि अनेकौं सन्दर्भमा ‘सुकी’ शब्दको प्रयोग हुने गरेको पाइन्छ । जस्तै ‘काम राम्रोसँग नगरेमा एक सुकी पनि पाइँदैन’ उहिलेदेखि प्रयोग हुँदै आइरहेको वाक्यांश हो ।
इतिहास, सभ्यता र संस्कृतिलाई प्रमाणित गर्ने विभिन्न आधारमध्ये मुद्रालाई एउटा महत्वपूर्ण पुरातात्विक प्रमाण मानिन्छ । अभिलेख र ऐतिहासिक दस्तावेजले प्रमाणित गर्न नसकेका इतिहासका विवादलाई मुद्राका माध्यमबाट प्रमाणित गर्न सकिने हुँदा पुरातत्विक उत्खनन्मा यसलाई महत्वपूर्ण प्राप्ति मानिन्छ ।

नेपालमा मुद्राको प्रचलन पहिलो लिच्छवी राजा मानदेवले आफ्नो शासनकालदेखि ल्याएका हुन् । त्यातिबेला राजा मानदेवले सिक्का प्रचलनमा ल्याएका थिए भने कागजी नोटको प्रचलन २००२ साल असोज १ गतेबाट जुद्धशमशेरले श्री ५ त्रिभुवनको श्रीपेचसहितको मुखाकृति अङ्कित रु. १, ५, १० र १ सयका नोटहरु सदर मुलुकी खानाबाट प्रकाशनमा ल्याएपछि भएको हो । २०२६ साल बैशाख १४ गतेबाट रु. १ हजार, २०२७ साल जेठ ३० गतेबाट रु. ५ सय, २०३४ साल बैशाख १४ गतेबाट रु. ५०, २०३८ साल बैशाख १४ गते बाट रु. २ र २०३९ साल कात्तिक २२ गतेबाट रु. २० को नोटको सुरुवात भएको हो । वि. सं. २००९ साल मा नेपाली मुद्रालाई आधिकारिक रुपमा ’नेपाली रुपियाँ’ भनी घोषित गरिएको हो ।

(गाउँ छोडेर शहर जाँदै गरेको युवा होस् या परदेशिएका लाहुरेदेखि जागिरे र व्यापारीसम्म सबैको एउटै चासो र खोज हो–पैसा ।
परिवारको पालनपोषणदेखि बालबच्चाको भविष्य सम्मका लागि पैसा नभइ हुन्न। )

“लिच्छवी राजा मानदेवको नामबाट जारी गरिएको ‘श्रीमानांक’ मुद्रा नेपालको मौद्रिक इतिहासको प्रथम मुद्रा हो । राजा मानदेवभन्दा पहिलेका मुद्रा प्राप्त भएको छैन ।”

नेपालको इतिहासमा पैसाको भूमिका

ऐतिहासिक रूपमा, नेपालमा वस्तु विनिमय प्रणालीको आधारमा व्यापार सञ्चालन गरिन्थ्यो । तर व्यापार र बाह्य संस्कृतिहरूको प्रभावसँगै पैसाको प्रयोग बढ्दै गयो । समयको साथ नेपालमा मुद्रा प्रणाली थप व्यवस्थित हुँदै जान्छ र आजको ‘नेपाली रूपी NPR)’ मुद्रा प्रणालीको विकास हुन्छ ।

नेपाली समाजमा पैसा र यसको महत्व

नेपालमा पैसा भनेको मात्र व्यापारको माध्यम होइन, यसलाई समृद्धि, सामाजिक प्रतिष्ठा र सुरक्षा जस्ता पक्षसँग पनि जोडेर हेरिन्छ । “पैसा” को महत्व नेपाली समाजका विभिन्न पक्षमा देख्न सकिन्छः

–सांस्कृतिक महत्वः नेपाली संस्कृतिमा, पैसा विशेषगरी पारिवारिक र सामाजिक दायित्व पूरा गर्ने सन्दर्भमा महत्वपूर्ण मानिन्छ । दसैं र तिहार जस्ता पर्वहरूमा पैसाको उपहार दिने परम्परा नेपाली परिवारका बिचमा सम्बन्ध सुदृढ गर्ने एउटा महत्वपूर्ण अंग हो ।

– आर्थिक समृद्धिः पैसा कमाउने र बचत गर्ने क्षमता मानिसलाई राम्रो शिक्षा, स्वास्थ्य र जीवनस्तर प्राप्त गर्नका लागि आवश्यक स्रोतको रूपमा प्रस्तुत हुन्छ । नेपालका धेरै नागरिकहरू राम्रो रोजगारको खोजीमा विदेश जान्छन् र त्यहाँबाट पठाइने रकमले नेपाली अर्थतन्त्रमा ठूलो योगदान पुर्याउँछ ।

–पैसासँगको चुनौतीः आधुनिक नेपालमा पनि धेरै नेपाली आर्थिक कठिनाइहरूको सामना गर्दै आएका छन् । विशेष गरी ग्रामीण क्षेत्रमा बैंकिङ सेवाहरूको पहुँच सीमित छ भने, महँगाई र विनिमय दरको उतारचढावले पनि पैसा कमाउने र खर्च गर्ने प्रक्रियामा असर पुर्याउँछ ।

नेपालमा मुद्राः नेपाली रूपी (NPR)

‘नेपाली रूपी (NPR)’ नेपालको आधिकारिक मुद्रा हो, जसलाई “₨” भन्ने चिन्हले जनाइन्छ । नेपाल राष्ट्र बैंक (NRB) यसको मुद्रास्फीति र विनिमय दर नियन्त्रण गर्ने प्रमुख संस्था हो । नेपाली रूपीको विनिमय दर प्रमुख अन्तर्राष्ट्रिय मुद्रासँग, जस्तै अमेरिकी डलर, भारतीय रूपी र युरोको सापेक्ष घटबढ गर्न सक्छ, जसले नेपाली अर्थतन्त्र र व्यापारमा असर पुर्याउँछ ।

नेपालमा प्रचलनमा रहेका सिक्काहरू १, २ र ५ रुपियाँका छन् भने बैंक नोटहरू १, ५, १०, २०, ५०, १००, ५०० र १००० रुपियाँका छन् । प्रविधिको विकाससँगै, डिजिटल भुक्तानी र मोबाइल बैंकिङ सेवाहरू पनि शहरी क्षेत्रहरूमा लोकप्रिय भएका छन् ।

नेपालको अर्थतन्त्रमा पैसा

नेपालको अर्थतन्त्र मुख्यतः कृषिमा आधारित छ, तर पर्यटन, रेमिट्यान्स र साना व्यवसायहरू पनि महत्वपूर्ण छन् । पैसा अर्थात “पैसा” यी सबै क्षेत्रमा लेनदेनको माध्यमको रूपमा काम गर्दछ । रेमिट्यान्स उद्योगको वृद्धिले नेपाललाई आर्थिक लाभ पुर्याएको छ, जसले देशको पूर्वाधार सुधार र गरिबी न्यूनीकरणमा मद्दत पुर्याएको छ ।

तर, देशले अझै केही चुनौतीहरूको सामना गर्दैछ जस्तै महँगाई, बेरोजगारी र आम्दानीको असमानता । ग्रामीण र शहरी क्षेत्रमा आम्दानीको स्तरमा ठूलो भिन्नता पाइन्छ र अधिकांश नेपाली मजदुरहरू दैनिक पारिश्रमिकमा निर्भर छन्, जसले तिनीहरूलाई आर्थिक संकटको बेला संवेदनशील बनाउँछ ।

नेपालमा पैसाको परिप्रेक्ष्य र परिवर्तन

आजको डिजिटल युगमा, पैसा केवल भौतिक नोट र सिक्कामा सीमित छैन । ‘eSewa, Khalti’ र ‘‘IME’ जस्ता डिजिटल भुक्तानी प्रणालीहरूले नेपालका मानिसहरूलाई रकम पठाउन, बिल तिर्न र अनलाइन किनमेल गर्न सजिलो बनाइदिएका छन् । यो प्रवृत्ति विशेष गरी ग्रामीण क्षेत्रमा सुविधाजनक छ, जहाँ बैंकिङ सेवामा पहुँच छैन ।

नेपालको आर्थिक र प्रविधिकीय वृद्धिसँगै, पैसा संग सम्बन्धित धारणा र यसको व्यवस्थापनमा परिवर्तन आएको छ । वित्तीय साक्षरता बढाउँदै, नेपालीहरूले पैसाको प्रभावकारी व्यवस्थापन, बचत र लगानी गर्न सिकिरहेका छन् ।

निष्कर्ष

पैसा अर्थात “मुद्रा” नेपाली समाजमा केवल व्यापारको माध्यम होइन, तर यो समृद्धि, सामाजिक सम्बन्ध र आर्थिक वृद्धिको प्रतीक पनि हो । नेपालले आर्थिक र प्रविधिकीय विकासको मार्गमा अघि बढ्दै गर्दा, पैसाको भूमिका अझै महत्वपूर्ण बनी रहनेछ ।