खोज

हरेक वर्ष कात्तिक कृष्ण त्रयोदशीदेखि शुरू हुने तिहारको पहिलो दिन यमपञ्चक मंगलवारदेखि विधिवत् रूपमा शुरू भएको छ । त्यसैक्रममा आज काग तिहार हो । काग बाठो हुने र सन्देश प्रवाहमा महत्वपूर्ण मानिने भएकोले यसलाई चराहरूको राजा भनिन्छ । तर, यही काग अहिले विनासको सूचिमा परेको छ । त्यसैगरी प्रकृतिको कुचीकारको रूपमा चिनिने गिद्धको संख्यामा अहिले भारी कमी आएको छ । त्यसैगरी सारसको संख्यामा समेत कमी आएको छ । संरक्षणमा बेवास्ता हुँदा काग, गिद्ध र सारसमात्रै होइन अनेकौं प्रजातिका चरा नेपालबाट लोप हुने अवस्थामा पुगेका छन् । चरा संरक्षण संघका अनुसार नेपालमा करिव आठसय प्रजातिका चरा चुरुङ्गीको बासस्थान रहेको छ । ती चरा विस्तारै लोप हुँदै जानु गंभीर चिन्ताको कुरा हो । प्रकृतिप्रेमीका लागि मात्र होइन, प्रकृति सन्तुलनका लागि पनि चराहरूको महत्वपूर्ण स्थान छ । पहिले जाडो याम सुरु हुँदै गर्दा आकासमा देखिने क¥याकुरुङ अहिले देखिनै छाडेका छन । बथानका बथान हिमालबाट तराईका तालमा आउने क¥याङकुरुङ लोप हुनुका पछि धेरै कारण छन् । चोरी शिकारी त्यसमध्ये मूख्य कारण हो । जाडोमा हिमालबाट तराई झर्ने र तराईमा गर्मी बढ्दै गएपछि हिमाल चढ्ने अरू धेरै चरा थिए तर ती पनि अहिले लोप भैसकेका छन् । सरकारले नेपालमा सूचिकृत भएका आठसय प्रजातिका चराको संरक्षणमा कहिल्यैपनि ध्यान दिएको छैन । अर्कोतर्फ प्रकृतिका अमूल्य सम्पदा चरा संरक्षणमा सरकारले ध्यान दिन नसक्दा लोप हुने खतरा बढ्दै गएको संरक्षणबीदहरूले चेतावनी दिएका छन् । विश्वमै बढ्दो जनसंख्याको भार, खाद्यान्नमा विषादीको भारी प्रयोग, शिकारी प्रवृत्ति लगायतका कारण विश्वबाटै चराचर संरक्षणमा चुनौति थपिएको छ ।

नेपालका सिमसार क्षेत्रमा अझैपनि लोप हुनै लागेका चराहरूको महत्वपूर्ण बासस्थान छ । चरा प्रकृतिका अमूल्य उपहार हुन । यिनको संरक्षणले नेपालको उन्नती र प्रगती सार्थक र संभव हुन्छ तर लोप हुने खतराले प्रकृतिप्रेमीलाई चिन्तित बनाएको छ । सिमसार क्षेत्रको संरक्षण नगर्दा पनि समस्या बढ्दै गएको छ । तर यो विषयमा त संघीय सरकार न त सम्वन्धित क्षेत्रको प्रदेश सरकार र स्थानीय तहको नै ध्यानाकर्षण भएको छ । रूपन्देहीका सवैभन्दा ठूलो ताल गैडहवा तालमा चराहरूको बासस्थान छ तर त्यहाँ आउने चरा चोरी शिकारीका कारण लोप हुँदै गएका छन । कपिलवस्तुको जगदिशपुर तालमा पनि साईबेरियाबाट समेत चरा आउने गर्दछन तर तिनको संरक्षणमा सरकारले खासै वास्ता गरेको छैन । चराबीदहरूले भनेको आधारमा चराको गणना हुने अवस्था छ । नेपाल सरकार आफै चराको गणना गर्ने, उनीहरूको बासस्थान संरक्षण गर्ने काममा खासै रुची देखाउने गरेको छैन् । त्यसैपनि नेपालका ताल तलैया र हिम श्रृंखलाहरू विभिन्न कारण नासिने अवस्था बढ्दै छ ।

चरा हाम्रो रीतिरिवाज र संस्कृतिसंग पनि जोडिएको छ । तिहारसंग कागका अन्योन्याश्रित सम्वन्ध छ । हाम्रा पूर्वजहरूले तिहारको अवसरमा कागको पुजा त्यसै गरेका होइनन् । कागलाई राजा बलीको सन्देश बाहकको रूपमा समेत लिने गरिएको छ । काग तिहारको दिन कागलाई मिठो परिकार खान दिएर यसको संरक्षण गर्नुपर्दछ भन्ने सन्देश हाम्रा पूर्वजहरूले दिएकै हुन । निश्चितरूपमा कागको प्रकृति संरक्षणमा महत्वपूर्ण योगदान छ । काग कराउँदा अनिष्ठ हुन्छ र त्यो पूर्व संकेतको रूपमा बुझ्नुपर्दछ भन्ने पौराणिक मान्यता छ । विश्वका अन्य देशलाई प्रकृतिको यो बरदान मिलेको छैन तर नेपालले यो ऐतिहासिक सम्पदाहरूको संरक्षण गर्न सकेको छैन् । प्रकृति र प्रकृतिजन्य यावत क्षेत्रको संरक्षणमा अव सरकारको ध्यानाकर्षण हुनैपर्दछ । यी चराचरको संरक्षणमा स्थानीय र प्रदेश सरकारले समेत चासो र चिन्ता देखाउनु जरुरी छ । कागसहितका प्रकृतिका यी चराचर लोप हुनबाट बचाउने हो भने सरकारको आँखा खुल्नैपर्दछ ।