खोज

काठमाडौँ ।

यस वर्षको जुन महिनामा दुई अमेरिकी अन्तरिक्ष यात्रीले अन्तर्राष्ट्रिय अन्तरिक्ष स्टेशन (आईएसएस) मा आठ रात बिताउन पृथ्वी छोडेका थिए ।

तर जब उनीहरुको बोइङ स्टारलाइन अन्तरिक्ष यान उनीहरुलाई पृथ्वीमा फिर्ता ल्याउन असुरक्षित छ भन्ने डर बढ्दै गयो, अमेरिकी अन्तरिक्ष एजेन्सी नासाले उनीहरुको फिर्ता सन् २०२५ सम्मका लागि स्थगित गर्यो । अहिले अन्तरिक्ष फसेका यात्रीहरूको नाम सुनिता विलियम्स र बुच विल्मोर हो ।

हाल, यी अन्तरिक्ष यात्रीहरू अन्य नौ जनासँग छ बेडरूमको आकारको ठाउँमा बसिरहेका छन् । सुनिता विलियम्सले यसलाई ‘खुशी ठाउँ’ भनेकी छन्, जबकि विल्मोरले आफूलाई ‘भाग्यशाली’ भनेका छन् ।

तर केही प्रश्न अझै मनमा उब्जिन्छन् । जस्तै- पृथ्वीबाट ४०० किलोमिटरको दुरीमा कस्तो लाग्छ ? अन्तरिक्ष यात्रीहरू अन्य चालक दलका साथीहरूसँग कसरी बस्छन् ? सबैले कसरत र लुगा धुने कसरी गर्छन् ? साथै अन्तरिक्ष यात्रीहरूले के खान्छन र सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण प्रश्न, अन्तरिक्षको गन्ध कस्तो हुन्छ ? यस रिपोर्टमा यी प्रश्नको उत्तर खोज्ने प्रयास गरेका छौं ।

अन्तरिक्ष यात्रीहरूको दिन पृथ्वीमा अवस्थित एक नियन्त्रण स्टेशनद्वारा प्रत्येक पाँच मिनेटमा निर्धारण गरिन्छ । अन्तरिक्षमा उनीहरू जीएमटी समय अनुसार बिहान ६. ३० बजे सबेरै उठ्छन् । अन्तरिक्ष यात्रीहरू आईएसएस मोड्युलमा हार्मोनी भनिने फोन-बुथ आकारको सुत्ने क्वार्टरबाट उठ्छन् । पूर्व अन्तरिक्ष यात्री निकोल स्टोट भन्छिन्, ‘यी संसारका उत्कृष्ट सुत्ने झोलाहरू हुन् ।’

सन् २००९ र २०११ मा दुईवटा मिसनमा स्टोटले १०४ दिन अन्तरिक्षमा बिताएकी थिइन् । उनले यी डिब्बाहरूमा ल्यापटपहरू छन्, जसले गर्दा चालक दलका सदस्यहरूले आफ्नो परिवारलाई सम्पर्क गर्न सक्ने बताएकी छन् । जसमा एउटा सानो कुना फोटो र किताब राख्न  बनाइएको छ ।

बाथरुम एउटा सानो बाकस जस्तो डिब्बा हुन्छ, जसमा सक्शन सिस्टम (मेसिन) हुन्छ । सामान्यतया पसिना र पिसाब रिसाइकल गरी पिउने पानीको लागि प्रयोग गरिन्छ । तर स्पेस स्टेसनमा केही प्राविधिक गडबडी भए पनि पिसाब भण्डारण गरिन्छ ।

यसपछि अन्तरिक्ष यात्रीहरूले आ-आफ्नो काम सुरु गर्छन् । धेरैजसो समय अन्तरिक्ष स्टेशनमा मर्मतसम्भार र वैज्ञानिक प्रयोग सम्बन्धी काम गरिन्छ । यो ठाउँको आकार बकिङ्घम प्यालेस वा अमेरिकी फुटबल मैदान बराबर छ ।

सन् २०१२-१३ मा ‘एक्सपेडिसन ३५’ मिसनमा काम गरेका क्यानाडाली अन्तरिक्ष यात्री क्रिस ह्याडफिल्ड भन्छन्, ‘यसको भित्र हेर्दा धेरै बसहरू एकअर्काको नजिकै पार्क गरिएको जस्तो देखिन्छ । आधा दिनको लागि, तपाईं कुनै पनि ठाउँमा जान सक्नुहुन्छ । अर्को ठाउँ । मान्छे देख्न पनि सकिँदैन ।’ उनी भन्छन्, ‘स्टेशनमा मान्छेहरू यताउता घुम्दैनन् । यो एकदम ठूलो र शान्त छ ।’

अन्तर्राष्ट्रिय अन्तरिक्ष स्टेशनमा प्रयोगका लागि छवटा प्रयोगशालाहरू छन् । अन्तरिक्ष यात्रीहरूले शरीरमा चुनौतीपूर्ण वातावरणको प्रभावहरू निगरानी गर्न हृदय, मस्तिष्क र रगत मोनिटरहरू लगाउँछन् । यो हामी गिनी सुँगुरहरू जस्तै छ ।’

निकोल भन्छिन- ‘अन्तरिक्षले तपाईंको हड्डी र मांसपेशिहरुको बुढ्यौली प्रक्रियाको गति दिन्छ, र वैज्ञानिकहरु यसबाट सिक्न सक्छन् ।’

यदि अन्तरिक्ष यात्रीहरूले चाहे भने, तिनीहरूले मिशन नियन्त्रण अनुमान भन्दा छिटो काम गर्न सक्छन् । चुनौती भनेको पाँच मिनेट खाली समय खोज्नु हो, ह्याडफिल्ड बताउँछन् । म त्यो समय झ्यालमा पौडी खेल्न बिताउँछु, बाहिर केहि भइरहेको छ कि छैन वा संगीत लेख्ने, फोटो खिच्ने वा मेरा बच्चाहरूको लागि केहि लेख्ने ।

उनी केही भाग्यशाली व्यक्तिहरू मध्ये थिए जसलाई स्पेस वाक गर्न भनिएको थियो । यसमा अन्तरिक्ष स्टेशन छोडेर बाहिर जानुपरेको थियो । ह्याडफिल्डले दुईपटक यस्तो गरेका छन् । उनी भन्छन्, ‘मैले बाहिर बिताएका ती १५ घण्टा, जब म र ब्रह्माण्डको बीचमा मेरो प्लास्टिकको भिजर (हेलमेट जस्तो देखिने यन्त्र) बाहेक केही थिएन, त्यो मेरो जीवनका अन्य १५ घण्टाभन्दा धेरै फरक थियो ।

तर, यो स्पेसवाकसँगै अन्तरिक्ष यात्रीहरूले त्यहाँ आउने गन्धको पनि सामना गर्छन्, जुन धातु जस्तै हुन्छ ।’

सन् १९९१ मा सोभियत अन्तरिक्ष स्टेशन मिरमा आठ दिन बिताएकी बेलायतकी पहिलो अन्तरिक्ष यात्री हेलेन शर्मन भन्छिन्, ‘पृथ्वीमा विभिन्न प्रकारका गन्धहरू छन्। जस्तै वाशिङ मेसिन वा ताजा हावा । तर अन्तरिक्षमा एउटा मात्र गन्ध हुन्छ । जुन फरक छ, र हामीलाई चाँडै नै यसको बानी बस्छ ।’

यदि कुनै वस्तु बाहिर जान्छ, जस्तै सूट वा वैज्ञानिक किट, यो अन्तरिक्ष विकिरण द्वारा प्रभावित हुन सक्छ । विकिरणले सतहमा मुक्त कणहरू सिर्जना गर्दछ र स्पेस  स्टेशन भित्र अक्सिजनसँग प्रतिक्रिया गरेर धातुको गन्ध उत्पन्न गर्दछ, हेलेन भन्छिन् ।

पृथ्वीमा फर्किएपछि हेलेनले आफ्नो गन्धको इन्द्रियलाई बढी महत्व दिन थालिन् । त्यहाँबाट फर्केको ३३ वर्ष भयो । उनी भन्छिन्, ‘अन्तरिक्षमा मौसम छैन । पानीको थोपा तिम्रो अनुहारमा पर्दैन न हावाले तिम्रो कपाल हल्लाउछ । मलाई ती दिनहरू अझै याद छन् ।’

लामो समय आइएसएसमा आउने अन्तरिक्ष यात्रीहरू कामको बीचमा हरेक दिन दुई घण्टा व्यायाम गर्छन् । हड्डीको घनत्व शून्य गुरुत्वाकर्षणमा घट्न थाल्छ । शून्य गुरुत्वाकर्षणमा बस्दा शरीरमा हुने समान प्रभावहरूलाई कम गर्न मद्दत गर्न तीनवटा विभिन्न प्रकारका मेसिनहरू छन् । निकोल भन्छिन, उन्नत प्रतिरोधात्मक व्यायाम उपकरण स्क्वाट, डेडलिफ्ट जस्ता व्यायाम गर्न मद्दत गर्दछ । यो मेसिन अन्तरिक्षमा व्यायाम गर्न प्रयोग गरिन्छ ।

ट्रेडमिलमा दौडँदा, तपाईंले आफूलाई केही स्ट्र्यापहरूसँग बाँध्नुपर्छ, जसले गर्दा तपाईंले आफूलाई शून्य गुरुत्वाकर्षणमा हावामा तैरिन (स्पेस फ्लोटिंग) रोक्न सक्नुहुन्छ । साथै साइकल चलाउने मेसिन पनि छ ।’

तीन महिनाको लागि एक जोडी ट्राउजर

निकोल भन्छिन- यी सबै कार्यहरू गर्दा धेरै पसिना आउँछ । जसका कारण अर्को समस्या आउँछ, त्यो कपडा सफा गर्ने । उनी भन्छिन्, ‘यहाँ हामीसँग लुगा धुने व्यवस्था छैन। त्यहाँ पानी मात्र छ, जसले साबुनजस्ता बुलबुलेहरू उत्पादन गर्छ । हामी त्यसैबाट सफा गर्छौं ।’

गुरुत्वाकर्षण बिना शरीरबाट पसिना हटाउन सजिलो छैन । अन्तरिक्ष यात्रीहरू पसिनाले भिजेका छन्, ‘पृथ्वीभन्दा त्यहाँ धेरै पसिना छ । मलाई मेरो टाउको पसिना आएको जस्तो लाग्यो । मैले मेरो टाउको तल राख्नुपर्ने भयो । तपाईले यसलाई ब्रश गर्न सक्नुहुन्न किनभने यो जताततै जान्छ ।

यी कपडाहरू यति फोहोर हुन्छन् कि कार्गो गाडीमा राखिन्छन् र मिसन सकिएपछि पृथ्वीको वायुमण्डलको सम्पर्कमा आउँदा जल्छन् । तर, उनीहरूले दैनिक लगाउने लुगा सफा रहन्छन् ।

निकोल बताउछिन्, ‘शून्य गुरुत्वाकर्षणमा, लुगा पनि शरीरमा तैरिन्छ, तेल वा अन्य कुनै चीजले फोहोर गर्न सक्दैन । मसँग तीन महिनासम्म एउटै जोडी ट्राउजर थियो ।’

यसबाहेक अन्तरिक्ष यात्रीका लागि खाना खान पनि सजिलो छैन । यदि कसैले मासु वा ग्रेभीको क्यान खोल्यो भने, सबैजना सतर्क हुन्छन् किनभने खाना बाहिर निस्कन सक्छ र तिनीहरूमा खस्न सक्छन् । मानिसहरू फर्किन थाल्छन्, जस्तै द म्याट्रिक्स फिल्ममा मानिसहरू गोलीबाट टाढा रहेजस्तै, यो मीटबलबाट बच्न ।

ह्याडफिल्ड भन्छन्, नयाँ चालक दल र खाद्यान्न, कपडा र उपकरणको आपूर्ति ल्याएर अर्को अन्तरिक्ष यान कुनै पनि समयमा आईएसएसमा आउन सक्छ । हरेक वर्ष नासाले आपूर्तिका लागि अन्तरिक्ष यान पठाउँछ । पृथ्वीबाट अन्तरिक्ष स्टेशनमा तिनीहरूको आगमन अद्भुत छ ।

ह्याडफिल्ड बताउँछन्, ‘यो जीवन परिवर्तन गर्ने क्षण हो, जब तपाईं ब्रह्माण्डको अनन्ततामा, अन्तर्राष्ट्रिय अन्तरिक्ष स्टेशनमा हेर्नुहुन्छ । तपाईंले जीवनको यो सानो बुलबुला देख्नुहुन्छ, र त्यो अन्धकारमा तपाईंले मानव रचनात्मकताको सानो संसार देख्नुहुन्छ ।

दिनभर काम गरेपछि खाना खाने बेला भयो । खाना प्याकेटमा प्याक गरिएको छ। यसलाई प्रत्येक देश अनुसार विभिन्न भागमा विभाजन गरिएको छ । निकोल भन्छिन- ‘यो क्याम्पिङ खाना वा सैन्य राशन जस्तै हो । राम्रो तर स्वस्थ पनि । मेरो मनपर्ने खानाहरू जापानी करी वा रूसी सूप हुन्थ्यो ।

‘यसका अलावा अन्तरिक्ष यात्रीका परिवारले पनि उनीहरूका लागि खाना पठाउन सक्थे । निकोलका छोरा र श्रीमानले चकलेटले ढाकिएको अदुवाको आकारको प्याकेट पठाएको बताइन ।

अन्तरिक्ष यात्रीहरू सुरुमा तिनीहरूको व्यक्तिगत गुणहरूको आधारमा चयन गरिन्छ । जस्तो कि तिनीहरूमा कति सहनशीलता छ, तिनीहरू शान्त रहन सक्छन् कि सक्दैनन् र त्यसपछि उनीहरूलाई टोलीको रूपमा काम गर्न प्रशिक्षित गरिन्छ । यसले द्वन्द्वको सम्भावनालाई कम गर्छ । यो कसैको नराम्रो व्यवहार सहने बारे होइन, यो पहिचान गर्ने बारे हो ।

कोलाहलपूर्ण वातावरणमा दिनभर काम गरेपछि अन्तरिक्ष यात्रीहरू सुत्न जान्छन् । (फ्यानहरू कार्बन डाइअक्साइडको प्रभाव कम गर्न दौडिन्छन्, ताकि अन्तरिक्ष यात्रीहरूले सास फेर्न सकून् । यसले धेरै आवाज निम्त्याउँछ।) अन्तरिक्षमा आठ घण्टा सुत्न सकिन्छ,

निकोल भन्छिन- विभिन्न देशका छ जना व्यक्तिहरूसँग बस्न मन पराउँछन् । यो पृथ्वीका सबै मानिसहरूको तर्फबाट यो गर्ने बारे हो, सँगै काम गर्ने र समस्याहरूको सामना कसरी गर्ने भनेर पत्ता लगाउने बारे हो । हाम्रो पृथ्वीमा यो किन हुन सक्दैन ?’

अन्ततः सबै अन्तरिक्ष यात्रीहरूले आईएसएस छोड्नुपर्नेछ तर यी तीनै जनाले आफ्नो सम्पूर्ण हृदयले फर्कने बताएका छन् । नासाका अन्तरिक्ष यात्री सुनिता विलियम्स र बुच विल्मोर त्यहाँ फसेका छन् भनेर मानिसहरूले किन भनिरहेका छन् भनेर तीनै जनाले बुझ्न सक्दैनन् ।

ह्याडफिल्ड भन्छन्, ‘हामीले हाम्रो जीवन लामो समयसम्म अन्तरिक्षमा बस्ने आशामा सपना देखेर, काम गर्ने र तालिममा बिताएका छौं । तपाईंले एक पेशेवर अन्तरिक्ष यात्रीलाई दिन सक्ने सबैभन्दा ठूलो उपहार उनीहरूलाई लामो समयसम्म त्यहाँ बस्न दिनु हो ।’

निकोल भन्छिन्- उनी अन्तर्राष्ट्रिय अन्तरिक्ष स्टेशन छोड्दै गर्दा, उनी आफैंसँग भनिरहेकी थिइन्, तिमीले मलाई हात समात्नु पर्छ। मलाई थाहा छैन कि म फर्कन सक्छु कि छैन ।’