खोज

पाठकको अभावमा पुस्तकालय संकटमा परिरहेको बेला औं १७ औं पुस्तकालय दिवस शनिवार नेपालमा पनि विभिन्न कार्यक्रम गरि मनाईएको छ । विश्व सूचनाको आधुनिक युगमा प्रवेश गरेको छ । गुगलमा एक क्लिकको भरमा विश्वको सूचना मोबाईलमै उपलब्ध हुदै आएको छ । विश्वका महत्वपूर्ण पुस्तक गुगलमा सर्च गरेकै आधारमा उपलब्ध हुन्छ । विश्व सूचना साम्राज्यको यो अवस्थामा पुगेको बेला अव पुस्तकालयमा गएर पढ्ने पाठकको अभाव हुनु स्वाभाविक छ । तरपनि नेपालमा अझैपनि पुस्तकालयको अस्तित्व बाँचेको छ । नेपालका ऐतिहासिक पुस्तकालयले जेनतेन पुरानो इतिहास धानेका छन् । त्यसो त नेपालमा भएका पुस्तकालयको संरक्षणमा राज्यको ध्यान नपुगेको प्रष्ट छ । इतिहासकै सन्दर्भको कुरा गर्दा नेपालमा प्रजातन्त्र प्राप्तिको लागि पुस्तकालयले खेलेको भूमिका अत्यन्त महत्वपूर्ण रहेको सर्वविदित छ । बुटवलमा २००४ सालमा स्थापना भएको महाबीर पुस्तकालयले २००७ सालको प्रजातन्त्र प्राप्तिमा धेरै ठूलो भूमिका खेलेको थियो । त्यसैगरी पाल्पाको ऐतिहासिक धवल पुस्तकालयको प्रजातन्त्र प्राप्तिमा ठूलो भूमिका थियो ।

पुस्तकालयको माध्यमबाटै राणाशासनविरुद्धको आन्दोलन सशक्त बनाउन मद्दत पुगेको थियो । बुटवलको महाबीर पुस्तकालय पश्चिम क्षेत्रबाट प्रजातन्त्रको बिगुल फुक्ने ठूलो चेतनाको द्योतक बनेको थियो । त्यसयताका विभिन्न आन्दोलनमा पुस्तकालयका माध्यमबाट हुँदै आएको योगदान र भूमिकालाई कम आँक्न सकिदैन् । तर समयले कोल्टे फेर्दैगर्दा निश्चितरूपमा अहिले पुस्तकालय साँघुरिँदै आएको छ । प्रविधिको बढ्दो प्रयोगले विश्व नै साँघुरिएको अवस्था छ । अहिले हरेक कुराको जानकारी घरमै बसेर पाउन सकिन्छ । विश्व सूचना युगबाट प्रभावित भैरहँदा नेपाल पनि यसबाट अछुतो रहन सक्दैन् । त्यही कारण अहिले पुस्तकालयको महत्व घट्दै गएको देखिएको छ । नेपालमा हरेक बर्ष मनाईने पुस्तकालय दिवस पनि यही कारण साँघुरिदै गएको देखिन्छ । नेपालमा पाठकहरूको संख्या विगतमा भन्दा वर्तमानमा धेरै घटेको यही कारण हो । पाठकको संख्या घट्दै गर्दा पुस्तकालयहरू रित्तिदै गएका छन । सञ्चारका विविध साधनहरूको विकास भएसंगै पठन संस्कृतिको कमी भएको छ । जसका कारण नेपालमा अहिले पुस्तकालय खोलिएको उदाहरण र समाचार कमैमात्र सुन्नमा आउने गरेको छ । त्यसैपनि पुस्तकालय घटिरहेको बेला पाठकहरू पाउनै समस्या छ ।

त्यसमाथि पुस्तकालयमा गएर पढ्ने बानीको विकासमा पनि धेरै कमी आईसकेको छ । भएका पुस्तकालय पनि जीर्ण वन्दै गएका छन् । तिनको भौतिक संरचना निर्माणमा बेवास्ता गरिएको छ । पुस्तकालयमै पुगेर पढ्ने पाठक समेत पाउन मुस्किल परिरहेकोले अव पुस्तकालयको अस्तित्व रक्षा गर्ने चुनौति छ । बुटवलको महाबीर र पाल्पाको धवलसंगै खुलेका अन्य धेरै पुस्तकालयले पनि त्यही चुनौतिको सामना गर्नुपरिरहेको छ । हरेक बर्ष भदौ १५ गते पुस्तकालय दिवस मनाउने गरिएको छ । वि.सं. १८६९ भदौ १५ गते तत्कालीन राजा गिर्बाणयुद्ध बीरबिक्रम शाहले पण्डित केदारनाथ झालाई किताब तहबील खानाको अध्यक्ष बनाएको सम्झनामा पुस्तकालय दिवस मनाईदै आइएको छ । पुस्तकालय दिवस मनाउँदै गर्दा अवको विकल्पका विषयमा पनि सोच्नु जरुरी छ । पछिल्लोसमय पुस्तकालयलाई ई पुस्तकालयको रूपमा विकास गर्नुपर्ने माग बढ्दो छ । त्यसका विषयमा बहस र छलफल समेत भैरहेको छ । अव सरकारले पुस्तकालय सम्बन्धी ऐन नै बनाएर पुस्तकालयको संरक्षण गर्नुपर्ने खाँचो छ । अव पुस्तकालयलाई बिकसित रूपमा अघि बढाउनुपर्ने आवश्यकता छ । अर्थात अव पुस्तकालयमा गएर होइन पाठक जहाँ छन् त्यहीँबाट पुस्तकालयको सामग्री हेर्न पढ्न पाइने अवस्थाको विकास गर्नुपर्ने जरुरी छ । पठन संस्कृति घट्यो भन्ने चिन्तालाई अब मोबाइल पुस्तकालयले सहज बनाउनु पर्ने आवश्यकता छ । पुस्तकालयलाई सूचना प्रविधिसँग जोड्ने बहस भइरहेपनि मुलुकमा सञ्चालित केही बाहेक अधिकांश पुस्तकालय भने कठिन आर्थिक, प्रशासनिक तथा व्यवस्थापकीय समस्यासँग जुधिरहेका छन् । कतिपय पुस्तकालयको भाडा तिर्नसमेत नसक्ने अवस्थामा छन् । पुस्तकालय संरक्षण गर्ने हो भने यो क्षेत्रमा राज्यले लगानी गर्नुपर्दछ । पुस्तकालयको साख जोगाउनेतर्फ सरकारको पहल जरुरी छ ।