खोज

अध्यात्म मार्ग हाम्रो जीवनलाई उत्कृष्ट एवं सुन्दर बनाउने एउटा सरल बाटो हो । अध्यात्मिक ज्ञानले निरन्तर मानव स्वभाव, संस्कार, बानी, व्यहोरा र उसको प्रवृत्ति तथा मन–बुद्धिलाई सुुसंस्कृत कुशल र विवेक सङ्गत बनाउने पक्षमा जोड दिन्छ । अधि र आत्मा (नाम) शब्द मिलेर अध्यात्म शब्द बन्दछ । यसको अर्थ आत्मासँग सम्बन्धित विषय, आत्मा र परमात्मा सम्बन्धी चिन्तन तथा दर्शन, भित्रीज्ञान, तत्वज्ञान भन्ने हुन्छ । आफूभित्रको चेतना तत्वलाई अनुभूत गर्नु हो । यसको शाब्दिक अर्थ स्वयम्को अध्ययन हो । श्रीमदभागवत् गीतामा अर्जुनले कृष्णसँग ब्रह्म के हो ? अध्यात्म के हो ? कर्म को अर्थ के हो ? भन्ने प्रश्नमा कृष्णले कहिल्यै नष्ट नहुने तत्व ब्रह्म हो । प्रत्येक वस्तुको आफ्नो मूलभूत स्वभाव अध्यात्म हो भनेका छन् । प्रत्येक जीवनको एक एक शरीरमा पृथक सत्ता छ । त्यही अध्यात्म हो । शरीरभित्र चैतन्य, प्राण र आकाश छ, यस बाहेक जे छ त्यो अध्यात्म हो । प्रत्येक प्राणीभित्र चेतन तत्व छ । यस चेतन तत्वको सोझो सम्बन्ध परामात्मासँग छ । त्यही आत्मा परमात्माको सम्बन्धको खोज, संसारको रचनामा त्यसको भूमिका, मृत्युपछि वा जन्म अघिको यथार्थ जीवन मरणको चक्रको बारेमा जान्नका लागि आत्ममन्थन गर्नु नै अध्यात्म हो । इन्द्रीय, वृद्धि, मन, आत्मा र परमात्मा अध्यात्मसँग निकटतम सम्बन्ध राख्ने तत्व भौतिक हुन् । आध्यात्मिक दृष्टिमा इन्द्रीय, बुद्धि, मन, आत्मा र परमात्मा क्रमैसँग सूक्ष्म तत्व हुन् । आत्माको परमात्मासँगको मिलन अध्यात्मिक साध्य हो । साध्य पूरा गर्न अपनाइने, पूजापाठ भजन कीर्तन, ध्यान, जप, त्याग, तपस्या भागवत चर्चा, गुणानुवाद साधन हुन् । आध्यात्मिक दृष्टिमा भौतिक शरीर अणभङ्गुर र नाशवान् मानिन्छ भने देवाधि र पुराणाधि ग्रन्थ पवित्र ग्रन्थ मानिन्छन् । आत्मा शुद्ध परिष्कृत बनाइ आफू स्वयम्लाई परमात्माका सायुज्यमा चिन्नु नै अध्यात्म हो । यहाँ आत्मा शब्द स्वयम् आफू र अध्यात्म शब्द आत्मातर्फको यात्रा वा स्वयम् आत्माको चिन्तन नै अध्यात्म हो ।

अध्यात्मले जीवनजगत सग गासिएका सम्पूर्ण प्रश्नहरूको सही उत्तर खोज्ने प्रयास गर्छ । यो अध्यात्म विज्ञानसँग एक अद्भुत शक्ति छ । अध्यात्मले व्यक्तिलाई स्व–अनुशासित, स्व–संयमित, शान्त, सहनशील, गुणवान्, चरित्रवान् र नैतिकवान् बनाउँछ । त्यसो त धर्म र अध्यात्मका बीचमा सम्बन्ध नभएको होइन । जीवन मागमा धर्म पहिलो सिंढी भएकोले सुरुवाती अवस्थामा एक अर्काको पर्यावाची बन्न पुगेको पक्कै हो िअध्यात्मिक हुनु भनेको धर्मकर्म गर्ने हो भन्ने सामान्य बुझाई छ । जबकी यो शब्दको विराट अर्थ छ र यो आफैमा एक परमतत्व हो पनि हो । सामान्य रूपमा भन्ने हो भने अध्यात्म भनेको आफुभित्रको चेतन तत्वलाई अनुभूत गर्नु हो । चेतन तत्व परमात्मासंग जोडिएको हुन्छ िआत्मानै परमात्माको अंश भएकोले यसको ज्ञान र खोजको मार्ग अध्यामिक मार्ग हो । आत्मा र परमात्माबीचको सम्बन्धको खोज, संसारको रचनामा त्यसमो भूमिका, मृत्युपछि वा जन्मअघिको यर्थाथ, जीवन–मरणको चक्र लगायतको आत्ममन्थन र चेतनाको माध्यमबाट ईश्वर र सत्यको साक्षात्कार हुनु अध्यात्म जीवनको परम लक्ष्य हो । अध्यात्म भनेको आफूभित्रको आत्मसत्ता हो। आफैले आफूभित्रको मन, बुद्धि, चैतन्य र अहङ्कारको अध्ययन गर्ने कुरालाई अध्यात्म विज्ञान भनिन्छ । मानिसले आफूलाई नबुझिकन पदार्थको (बाहिरी संसार) मात्र अध्ययन गरेर जीवन र जगत्लाई बुभन सक्तैन । अध्यात्म विज्ञान आफैंभित्रको अध्ययन हो । आधुनिक विज्ञान बहिर्मुखी छ भने अध्यात्मविज्ञान अन्तर्मुखी छ । अध्यात्म विज्ञानमा खासगरीकन योगासन, प्राणायाम, ध्यान, यज्ञ, अवलोकन, प्रश्नोत्तर, अनुभवजन्य सिकाइ, घटना अध्ययन, व्यावहारिक परीक्षण आदि विधिहरू प्रयोग गरिन्छ । हामी आफैभित्र सबै कुरा छ, त्यसको प्रयोग गर्न सके हाम्रो जीवन सुखी हुन सक्छ ।

आजको दिनसम्म धेरैजसो अध्ययन भौतिक विज्ञानको क्षेत्रमा भएको छ । भौतिक विज्ञानलाई नै सर्वेसर्वा मान्दा हाम्रा पुर्वीय सस्कार र संस्कृतिका मूल्यवान विषयहरू ओझेलमा पर्दै गएका छन् । हाम्रा ऋषिमुनिहरू तत्त्वद्रष्टा थिए। उनीहरूले जीवन र जगतको बारेमा धेरै कुरा साङ्केतिक रूपमा भनेका छन्, जसलाई हिजोआजका मानिसले सही ढङ्गबाट बुझ्न सकेनन् । पश्चिमा संस्कार र सभ्यताले हाम्रो समाजमा अन्धाधुन्द रूपमा नकारात्मक प्रभाव जमाउँन सफल भएको छ। हाम्रो वैदिक सनातन दर्शन वैज्ञानिक हुँदाहुँदै पनि आत्मसात् हुन सकिरहेको अवस्था छैन । अब मानिसले वैदिक सनातन विज्ञानको महत्त्व बुझ्न थालेका छन् । अध्यात्म विज्ञानमा योग, यज्ञ, ध्यान, प्राणायाम, अवलोकन, प्रश्नोत्तर, अनुभवजन्य सिकाइ आदि विधिहरू प्रयोग भएको पाइन्छ। यी विधिहरू आफैंमा वैज्ञानिक र प्रमाणमा आधारित छन् । यी विधिहरू सैद्धान्तिकभन्दा पनि बढी व्यावहारिक छन् । समाज विकासको लागि भौतिक विज्ञान र अध्यात्म विज्ञान एउटा सिक्काका दुइटा पाटा हुन्, जुन एकआपसमा अन्तरसम्बन्धित छन् । भौतिक सेवा सुविधा परिपूर्तिको लागि भौतिक विज्ञान र प्रविधि आवश्यक छ, र सुख, शान्ति, समृद्धि, आरोग्य र आनन्दको लागि अध्यात्म विज्ञानको अभ्यास गर्नु अपरिहार्य छ। समाजमा शान्ति, आनन्द र दिगो विकास गर्नको लागि अध्यात्म विज्ञानको व्यावहारिक प्रयोग विना सम्भव देखिँदैन । भारतवर्षका ऋषिहरूले गणित सिकाए, जीवन र जगतको समग्र ज्ञान दिए । त्यसका अभावमा पश्चिमा वैज्ञानिकहरूले सार्थक प्रकृतिको वैज्ञानिक आविष्कार गर्न सक्ने थिएनन् । वेदान्तले के सिकाउँछ भने चैतन्य वा संज्ञान भन्ने कुरा एउटा मात्र छ, सारा घटनाहरू एक ब्रह्माण्डीय चेतना तहमा खेलिन्छन् र आत्माको स्वरूप अपरिवर्तित पनि छ । धर्म, संस्कार र संस्कृक्ति हरेक समुदायको पहिचान हो। यी चीज मासिएमा त्यस जातजातिको पहिचान गुम्छ । एक चोटि सांस्कृतिक पहिचान गुमेपछि फर्काउन सकिँदैन । त्यसैले आफ्नो धर्म, संस्कार र संस्कृतिको जगेर्ना गर्नु हरेक नागरिकको कर्तव्य हो । समय, स्थान र परिस्थितिअनुसार संस्कार परिवर्तन हुँदै जान्छ । जब समाज विकास हुँदै जान्छ तब संस्कार पनि सोही अनुसार बदलिँदै जान्छ । श्राद्धमा बिरालो बाँध्ने चलन अन्धविश्वासमा आधारित कुरा हो । ज्ञानलाई व्यवहारमा लागू नगरिएमा ज्ञान मर्छ, जसरी हतियार नचलाइएमा खिया लाग्छ ।

व्यक्तित्व विकासका लागि पौराणिक ज्ञान र आधुनिक विज्ञानको ज्ञान हुनु आवश्यक छ । अहिले पश्चिमा मोडेलको विकासको विगविगी चलेको छ। यसले वातावरण विनाश गरेको छ भने मानवको बाँच्न पाउने नैसर्गिक अधिकारमा थप चुनौती थपेको छ । हाम्रा ऋषिमुनिहरू वातावरण संरक्षणप्रति निकै सचेत थिए । सबै जीव, प्रकृति, वनस्पति र मानवको सजीव सम्बन्ध हुनुपर्ने कुरामा सचेत थिए । अनावश्यक सम्पत्ति थुपार्ने कुराको विरोधी थिए । संसार नै परिवार हो । सबैले समान रूपमा यस धर्तीमा बाँच्न पाउनुपर्छ भन्ने पूर्वीय दर्शनको मान्यता रहेको छ । हरेक मानिसको अन्तिम इच्छा भनेको आनन्द प्राप्त गर्नु हो, त्यो पनि स्वर्गीय आनन्द । धेरै मानिसहरू स्वर्ग, नर्क र वैकुण्ठ बासको भ्रममा परेको देखिन्छ । अहिलेसम्म कसैले पनि स्वर्ग, नर्क र वैकुण्ठ पत्ता लगाएको छैन । स्वर्ग र नर्क भन्ने कुरा यो जगत्मा कहीँ पनि छैन । तर, यो हामी आफैंभित्र छ । नकारात्मक कुरा, काम, क्रोध, लोभ, मोह, ईष्र्या मानिसको नर्क हो भने मैत्री, प्रेम, करुणा, निष्काम सामाजिक सेवा, सद्भाव, अहिंसा, समादार, सत्कार आदि सकारात्मक कुराहरू स्वर्ग हुन् । कुनै पनि नकारात्मक तथा सकारात्मक कुराप्रति समभाव राख्ने, निर्विचार रहने, निर्द्वन्द्व रहने वा कुण्ठारहित हुनु नै वैकुण्ठ हो। यीनै कुराहरू प्राप्त गर्न सकिएमा जीवन सार्थक हुनेछ । आनन्द प्राप्त गर्ने मार्ग भनेको ध्यान हो । निरन्तर ध्यान गर्दै गएमा एकदिन आनन्द प्राप्त हुनेछ । आनन्द प्राप्त भएपछि मानिस बुद्ध पुरुष हुनेछ । परम आनन्द नै ब्रह्म हो, ईश्वर प्राप्ति हो, भनिन्छ आनन्दं ब्रह्मः । आनन्दका लागि मन, वचन र कर्म पवित्र हुनु पर्यो। पेट भने सधै खलास भएको हुनुपर्छ । योगी ऋषि भावनाले ओतप्रोत हुनुपर्छ । ध्यानी व्यक्तिले खानपानमा जहिल्यै पनि ख्याल गर्नुपर्छ । शाकाहारी भोजन वा सात्त्विक भोजन नै उत्तम मानिन्छ। जो व्यक्ति अहिंसावादी छ, सत्य बोल्छ, प्रकृति, मानिस, जीवजन्तु, वनस्पतिप्रति प्रेमभाव राख्छ र सबैको भलो चित्ताउँछ उसले मात्र सुख, शान्ति, आरोग्य र आनन्दको भोग गर्न सक्छ । जीवनको वास्तविक स्वरूप हो अध्यात्म । जसले जीवनको वास्तविक बोध गराई परम आनन्दको अनुभूतितर्फ प्रवृत्त समेत गराउँदछ । अध्यात्म मार्गबाट मानव जीवनलाई प्रयोग गरी यसमा रहेको चेतनालाई परम चेतनाको स्तरसम्म पु¥याउने मार्ग हो अध्यात्म ।