खोज

हैजा एक प्रकारको सूक्ष्म जीवाणु भिब्रियो कोलेरीबाट लाग्ने सरुवा रोग हो । थोरै संख्यामा रहेका जीवाणुले मात्र पनि छिट्टै शरीरमा गम्भीर समस्या निम्त्याउने गर्दछ । यो जीवाणु प्रदूषित पानी वा खानाको माध्यमबाट शरीरमा प्रवेश गरेको केही घण्टाभित्रै झाडापखाला तथा बान्ता सुरु हुन थाल्दछ । यो रोगबाट मानिसमा अति शीघ्र कडा जलवियोजन भई हातगोडा बाउँडिने, थकान महसुस हुनुका साथै कडा जलवियोजनका कारण मानिसको मृत्यु समेत हुने गर्दछ । हैजाका जीवाणुको सङ्क्रमणले प्रकोपको रूप लिन सक्छ । विशेषगरी हैजा रोग सरसफाइको कमी, सुरक्षित खानेपानीको कमी, उचित फोहोर व्यवस्थापन नभएको, ढलको प्रबन्ध राम्रो नभएको स्थानमा बढी फैलिने गर्दछ । हैजा नेपालमा सर्वप्रथम सन् १८८६ मा पहिचान भएको थियो । हालसम्म पनि प्रत्येक वर्ष काठमाडौँ उपत्यकालगायत देशका विभिन्न भागमा झाडापखालाको जोखिम हुने गरेको छ । नेपालमा सन् २००९ मा जाजरकोट जिल्लामा हैजाको प्रकोप महामारीका रूपमा देखा परेको थियो । उक्त प्रकोपका कारण करिब ३० हजार मानिस प्रभावित भएका थिए भने १०० जनाले ज्यान गुमाउन परेको थियो । सन् २०१२ मा सुदूरपश्चिम प्रदेशको डोटी र कर्णाली प्रदेशको दैलेख जिल्लामा प्रकोप देखिएको थियो । यसैगरी सन् २०१३ मा काठमाडौँ उपत्यकामा हैजा देखिएको थियो । हैजा प्रकोपका रूपमा बेलाबेलामा देखिने गरे पनि देशका सबैजसो ठाउँमा फाटफुट रूपमा सधैँजसो देखिने गर्दछ । सन् २०१३ पश्चात् सन् २०१६÷१७ मा काठमाडौँ उपत्यकामा १६९ बिरामीमा हैजाको जीवाणु प्रमाणित भएको थियो । त्यसैगरी सन् २०२१ मा लुम्बिनी प्रदेशको कपिलवस्तुमा एक हजार ३५३ जनामा उक्त रोगका जीवाणु भेटिएका थिए भने छ जनाको मृत्यु भएको थियो । विश्व स्वास्थ्य सङ्गठनको प्रतिवेदनअनुसार विश्वमा हैजाका बिरामी बढ्दै गएको पाइएको छ । सन् २०१९ मा विश्वका विभिन्न ३१ राष्ट्रमा हैजाका कारण एक हजार ९११ जनाले ज्यान गुमाएका थिए ।

हैजाको जीवाणु फोहोर हात, दूषित पानी तथा खानाबाट मानिसको शरीरमा प्रवेश गरेको केही घण्टादेखि पाँच दिनसम्मको अवधिमा लक्षण तथा चिह्न देखापर्दछ । यो रोग अति छिटो सङ्क्रमण हुने रोगमध्ये एक हो । झाडापखालाका रूपमा तीव्र गतिमा फैलने यो रोगको प्रमुख लक्षण तथा चिह्नमा पातलो चौलानीजस्तो दिसा तारन्तार हुने, वाकवाकी लाग्ने र बान्ता हुने, कडा जलवियोजन हुने गर्दछ । मानिसको मृत्युसमेत गराउने यो रोगले कडा जलवियोजन हुँदा मानिसको आँखा गड्ने, मुख जिब्रो र घाँटी सुक्खा हुने, हातगोडा बाउँडिने, तीर्खा लाग्ने, थकान महसुस हुने, पिसाब गाढा पहेँलो हुने, पिसाब कम हुने र कहिलेकाहीँ हुँदै नहुने, रक्तचाप कम हुने, छटपटी हुने, मुटुको चालमा गडबडी हुने र अनियन्त्रित हुने गर्दछ । फोहोरमैलाको आवश्यक व्यवस्थापनको अभावमा विभिन्न महामारी प्रकोपको सामना गर्नुपर्ने हुन्छ । त्यसमध्ये हैजा पनि एक हो । यो रोग पानी वा खानाको माध्यमबाट शरीरमा प्रवेश गरेको केही घण्टाभित्रै झाडापखाला तथा बान्ता सुरु हुन थाल्दछ । यो रोगबाट मानिसमा अति शीघ्र कडा जलवियोजन भई हातगोडा बाउँडिने, थकान महसुस हुनुका साथै कडा जलवियोजनका कारण मानिसको मृत्युसमेत हुने गर्दछ । हाम्रो देशमा बेलाबेलामा देखा पर्ने विभिन्न प्राकृतिक विपत्ले खानेपानीको मुहान प्रदूषण हुने र सहरी क्षेत्रमा ढलको उचित निकास तथा फोहोरमैलाको उचित व्यवस्थापन नभएका कारण हैजाजस्तो माहामारी देखा पर्ने गर्दछ । विगत केही महिनादेखि काठमाडौँमा अव्यवस्थित रूपमा फालिएको फोहोर तथा उच्च वर्षात्का कारण यो रोग देखा परेको समाचार प्रकाशमा आएको छ । यसलाई निराकरण गर्न समुदायमा फोहोरमैला व्यवस्थापनका लागि जनचेतना अभिवृद्धि गर्नु आवश्यक छ । साथै शौचालयको प्रयोग, नियमित साबुनपानीले राम्रोसँग हात धुने बानीको विकास, स्वच्छ र सफा खाना तथा फलफुल र तरकारीको सेवन, पिउने पानीलाई सकेसम्म उमालेर मात्र पिउने बानी बनाउन सकेमा हैजा रोगलाई रोकथाम र नियन्त्रण गर्न सकिन्छ ।

यो रोगको लक्षण देखा परेमा तुरुन्त जीवनजल पानी सेवन गर्ने तथा नजिकको स्वास्थ्य संस्थामा सम्पर्क राख्नु आवश्यक हुन्छ । हैजा नेपाली समुदायमा सयौँ वर्ष अगाडिदेखि जरा गाडेर रहेको र बेलाबेलामा प्रकोपका रूपमा देखा परिरहेको हुँदा यसलाई पूर्ण रूपमा नियन्त्रण गर्नुपर्ने आजको आवश्यकता हो । पानीजन्य रोग भएको हुँदा पानी तथा सरसफाइमा स्थानीय सरकार, प्रदेश तथा सङ्घीय सरकारको ध्यान जान जरुरी देखिन्छ । फोहोरमैलाको आवश्यक व्यवस्थापन, शुद्ध पिउने पानीको व्यवस्था सम्पूर्ण नागरिकलाई पु–याउने, चर्पीमा मात्र दिसापिसाब गर्ने बानीको विकास, खाना खानु अगाडि, चर्पीको प्रयोग गरेपछि र फोहोर चिज छोएपछि साबुनपानीले राम्रोसँग हात धुने बानीको विकास गर्न सकेमा यो रोगलाई नियन्त्रण गर्न सकिन्छ ।

फोहोरमैला व्यवस्थापनमा विभिन्न पक्ष बाधकका रूपमा रहेका छन । नगरका बासिन्दामा फोहोरमैला व्यवस्थापन गर्ने जिम्मेवारी पालिकाको मात्र हो भन्ने र आफ्नो जिम्मेवारी महसुस नगरी अस्तव्यस्त तरिकाबाट फोहोरमैला उत्पादन गर्ने प्रवृत्ति छ । स्थानीय बासिन्दासँग भएको समझदारी कार्यान्वयन नहुनु, फोहोरमैला व्यवस्थापनका लागि स्रोत परिचालन नहुनु, कानुनको उचित कार्यान्वयन हुन नसक्नु यस क्षेत्रका देखिएका थप समस्या हुन । फोहोरमैला व्यवस्थापनमा संस्थागत संरचनाको अभाव छ । अर्कोतर्फ फोहोरमैला व्यवस्थापनमा दक्ष जनशक्तिको कमी पनि समस्याका रूपमा रहेको छ । फोहोरमैला व्यवस्थापनको सन्दर्भमा दीर्घकालीन योजनाको अभाव छ । आवश्यक भौतिक पूर्वाधारहरू जस्तै– ल्यान्डफिल्ड साइटको अभाव, प्रयोगशाला, फोहोरमैला व्यवस्थापनमा जनचेतना अभिवृद्धि कार्यक्रम प्रभावकारी रूपमा सञ्चालन गर्न नसक्नुले पनि समस्या समाधान हुन सकेको छैन ।

नेपालमा बेलाबेलामा देखापर्ने प्राकृतिक विपत्जस्तै बाढीपहिरो, भूकम्प आदिका कारण खानेपानीको मुहान प्रदूषण हुने, सहरी क्षेत्रमा ढलको उचित प्रबन्ध नहुनु, फोहोरमैलाको उचित व्यवस्थापन नभएका कारण रोगको जीवाणुको अस्तित्व समुदायमा रहिरहनु र समुदायमा सर्कुलेसन भएका कारण सधँैजसो वर्षात्को समय र अन्य समयमा पनि यो रोग देखा परिरहेको छ । यसलाई निराकरण गर्नका लागि जनचेतना अभिवृद्धि गरी व्यक्तिगत सरसफाइमा ध्यान दिने तथा व्यवहारमा परिवर्तन गराउनुपर्दछ । यसैगरी शौचालयको प्रयोग, नियमित साबुनपानीले मिचिमिची हात धुने बानीको विकास, स्वच्छ र सफा खाना, उमालेको पानी पिउने बानीको विकास गर्न सके हैजा रोगलाई रोकथाम र नियन्त्रण गर्न सकिन्छ । यसैगरी रोगको लक्षण तथा चिह्न देखा परेमा सकेसम्म छिटो जीवनजल पानी सेवन गर्ने तथा नजिकको स्वास्थ्य संस्थामा तुरुन्त गई उपचार गर्नाले ज्यान जोगाउन सकिन्छ । शरीरमा पानीको मात्रा घट्नाले महìवपूर्ण अङ्गले काम गर्न नसक्नाका कारण बिरामीको मृत्यु हुने भएकाले पुनर्जलीय उपचार महìवपूर्ण मानिएको छ । यसैगरी रोकथामका उपायहरूमा घर तथा वातावरणीय सरसफाइ, ढलको उचित प्रबन्ध, फोहोरमैलाको समुचित व्यवस्थापन, पानीको मुहान तथा स्रोतको सरसफाइ गर्नाले रोगका जीवाणुबाट पानी तथा खानेकुरा प्रदूषित हुन पाउँदैन । रोगको प्रकोप बढ्न नदिनका लागि प्रभावकारी निगरानी प्रणालीको विकास र यसको प्रयोग, सकारात्मक बानी व्यवहारलाई पनि रोग नियन्त्रण तथा रोकथामका आधारका रूपमा लिन सकिन्छ ।

यसका साथै बिरामीको व्यवस्थापनका लागि निम्न उपाय गर्नुपर्दछ । यो रोग करिब ८० प्रतिशत पुनर्जलीय उपचार पद्धतिबाट निको गर्न सकिन्छ । कडा जलवियोजन भएका बिरामीलाई नसाबाट तुरुन्त सलाइन दिएर पुनर्जलीय गराउनुपर्दछ । पुनर्जलीय उपचारका साथै जीवाणु मार्नका लागि एन्टिबायोटिक दिनुपर्दछ । समयमै उपचार गर्नाले बिरामीको मृत्यु एक प्रतिशतभन्दा कमीमा झार्न सकिन्छ ।
हैजाको रोग लाग्नै नदिन अर्थात् शरीरमा हैजाको जीवाणुविरुद्ध प्रतिरोधात्मक क्षमता विकास गर्न खोप पनि उपलब्ध रहेको छ । अन्य खोपहरूजस्तै हैजाविरुद्धको खोप सुरक्षित र प्रभावकारी रहेको तथा उक्त खोप मुखबाट दिने गरिन्छ । हालसम्म नियमित खोपमा उक्त खोप समावेश नभए पनि प्रकोपको समयमा दिने गरिएको छ, जसको फलस्वरूप सङ्क्रमण फैलनबाट रोक्न सकिएको छ । यो खोपलाई कपिलवस्तुको हैजा प्रकोप क्षेत्रका एक वर्षमाथिका लक्षित समूहमा सन् २०२१ मा खोप दिएर प्रकोपलाई नियन्त्रण गरिएको थियो । हैजा नेपाली समुदायमा सयौँ वर्ष अगाडिदेखि जरा गाडेर रहेको र बेलाबेलामा प्रकोपका रूपमा देखा परिरहेको हुँदा यसलाई पूर्णरूपमा नियन्त्रण गर्नुपर्ने आजको आवश्यकता हो । पानीजन्य रोग भएको हुँदा पानी तथा सरसफाइमा स्थानीय सरकार, प्रदेश सरकार तथा संघीय सरकारको ध्यान जान जरुरी देखिन्छ ।