खोज

१. छिमेकी मुलुकहरूको चासो
नेपाल आकारमा सानो भएरपनि छिमेकी देशहरूका वीचको सम्बन्धका हिसाबले महत्वपूर्ण छ । दक्षिणतिरको भारत स्वतन्त्रतापछि विश्व आर्थिक मञ्च र प्रजातान्त्रिक आन्दोलनमा शक्तिशाली बनिरहेको छ भने उत्तरतर्फको चीन अबको आर्थिक क्षेत्रको विश्व बिजेताकारूपमा अगाडि आइरहेको छ । केही वर्ष पहिलासम्म आम नेपालीहरूले भारतीय प्रभाव नेपालमा बढी परिरहेको महसुस गर्दथे । पछिल्ला वर्षहरूमा नेपालमा चिनीयाँ प्रभावको महसुस पनि गर्न थालिएको छ । राणा शासनको अन्त्यका समयमा भारतले नेपाल छाडेर भारतमा आश्रय लिनपुगेका राजा त्रिभुवनलाई भारतले आश्रय मात्र दिएन २००७ सालको परिवर्तन भारतको मध्यस्थतामा भारतमै भयो । पछि नेपालका राजाहरूको मौलिकखालको पञ्चायती शासन ब्यवस्थाकाविरुद्ध २०४६ सालमा नेपाली काँग्रेस र संयुुक्त बाममोर्चाको संयुक्त जनआन्दोलनका कारण नेपालमा राजासहितको बहुदलीय प्रजातन्त्र आयो । यो आन्दोलनको समाप्ति र बहुदलको आगमनका क्रममा भारतीय नेता चन्द्र शेखर काठमाडौंमा आई बसे र राजनीतिक परिवर्तनमा भूमिका खेले । तर, बहुदलीय प्रजातन्त्रको प्राप्तिको छ वर्षमै नेपालमा माओवादी सशस्त्र युद्ध सुरू भयो । १० वर्ष चलेको युद्धरत नेकपा माओवादी र सातदलीय गठबन्धनबीच संघीय गणतान्त्रिक राज्यका रूपमा नेपालको शासकीय स्वरूप परिवर्तन गर्ने गरी वर्ष २०६२।०६३ को जनआन्दोलन भयो । गणतन्त्र स्थापनापछि संबिधान सभामार्फत नेपालको संबिधान लेखन दोस्रो संबिधान सभामामात्र संभव भयो । यसक्रममा समेत संबिधानका प्रावधानमा आ–आफ्ना स्वार्थ स्थापनाका लागि भित्री र बाहिरी शक्तिहरूको ठूलो कसरत भयो । दिल्लीको दूतकारूपमा करन सिंहहरू पटकपटक नेपालमा आउने जाने गरे । अन्तिममा ९१ प्रतिशत बहुमतले ऐतिहासिक रूपमा नेपालको संबिधान जारी गरियो । तर तराईमा आन्दोलन नै भयो । यसबीचमा पटकपटक सरकार बन्ने र भत्कने खेल भैरह्यो । भारतको नयाँदिल्लीमा बसेर सहमति गर्ने, यहाँ आइसकेपछि सहमति तोडिने र फेरि कुदेर दिल्ली जाने क्रम बाक्लो हुनलाग्यो । माओवादी अध्यक्ष प्रचण्ड र काँग्रेस नेतृ आरजु राणाबीचको आधा–आधा समय प्रधानमन्त्री हुनेगरी दिल्लीमा भएको सहमतिका कारण भारतप्रति नेपाली नेताको धेरै झुकाव हुने गरेको पुनः पुष्टि भएको छ ।

नेपालमा राजनीतिक अस्थिरता रहिरहेको र भारत यी सबै परिदृश्यमा साझेदार छ भन्ने गरिन्छ । यद्यपि पछिल्ला वर्षमा चिनियाँ प्रभावपनि सिधै महसुस गर्न थालिएको छ । नेकपा एमाले र माओवादीवीचको एकतालाई पनि चिनियाँ चासोकारूपमा चित्रण गरिन्छ । नेपालमा अमेरिकी चासो पनि बढिरहेको छ । मिलेनियम कर्पोरेशन च्यालेञ्ज (एमसिसी) परियोजनाका सम्बन्धमा र दक्षिण एसिया र चीनको सम्बन्धमा नेपाल सामरिक महत्वको स्थल भएकोले पनि अमेरिकी चासो स्वाभाविक रूपमा बढेको छ । पछिल्ला वर्षमा बि.आर.आई.इण्डोप्यासिफिक परियोजनाका कारण पनि अमेरिका र चीनको चासो नेपालमा बढिरहेको महसुस भएको छ । त्यसैगरी विश्व बैंक लगायतका दातृ निकायहरूको चाहना अनुसार अर्थमन्त्री चयन भएको चर्चा धेरै सुनिएका हुन् । उच्चस्तरको राजनीतिक र प्रशासनिक संरचनामा नेपालको आन्तरिक ब्यवस्थापन पद्धतिले मात्र काम नगर्ने गरेका धरै उदाहरण छन् ।

२. नेतृत्वको शक्ति तथा सत्तामोहः

नेपालका राजनीतिक दलका शीर्ष नेतृत्वहरूले दलभित्र आफै शक्तिशाली बनिरहने र दल एवम् सरकारको नेतृत्व सँधै आफैले गर्ने लोभ देखाइरहेका छन् । दल र सत्तामा आफूलाई समर्थन गर्नेहरूको झुण्ड बनाउने गर्नाले साना ठूला सबै दलभित्र गुटबन्दी बढिरहेको छ । केही समय गुट बलियो हुनपुग्दा नयाँ दल निर्माण गर्ने रोग बढेको छ । बामपन्थीहरू प्रायः दल विभिाजन गर्न पुगेका छन् । माओवादीबाट नयाँ शक्ति निर्माण गर्ने भन्दै डा. बाबुराम भट्टराई अर्को दल निर्माणमा लागे । मोहन बैद्यले छुट्टै दल बनाएका छन् । विप्लव अझै भूमिगत शैलीमा छुट्टै दल चलाइरहेका छन् । नेकपा एमालेबाट नेकपा समाजवादी निर्माण भएको छ । सिपि मैनालीले छुट्टै दल बनाएका छन् । यद्यपि यी दल विभाजनमा नीतिगत मतभिन्नता भएको भन्ने दलील पेश गरिन्छ । मुख्यगरेर गुटगत स्वार्थ झाँगिदै जानाले दल विभाजनको शिकार बन्ने गरेको छ । नेपाली काँग्रेसमा खुलारूपमा दुई गुट क्रियाशील छन् । रामचन्द्र पौडेल देउवा पक्षमा तानिएपछि देउवा र कोइराला पक्ष गुटगत राजनीतिमा उत्रिएका देखिन्छन् । केही दिनयता पाल्पामा नेपाली काँग्रेसका छुट्टाछुट्टै जिल्ला भेला भएका र जिल्लास्तरका नेतृत्वको सहभागिता बाँडिएको पाइएको छ । लुम्बिनी प्रदेश सरकारको नेतृत्व चयनका कारण नेकपा एमालेमा र मन्त्रीहरूको छनोटमा नेपाली काँग्रेसमा गुटगत स्वार्थ बाझिएका आवाजहरू सतहमा आएका छन् । दलको केन्द्रीय नेतृत्वले आफू निकट गुटमा नेताहरूलाई बढी माया गरेको आरोप लागेको छ । दलभित्र यसरी गुटगत संस्कार हुर्काएका नेतृत्वले केन्द्र सरकारको नेतृत्व आँफैले सँधै गर्न पाउने गरी कसरत गरिरहेको देखिन्छ । पछिल्ला वर्षमा शेर बहादुर, केपी ओली र प्रचण्डका वीचको कतिपटक प्रधानमन्त्री बन्ने प्रतिस्पर्धा चलेको छ । तर, उहाँहरूले आफ्नो सत्ता लम्ब्याउने र अर्कोको सरकार ढलाउने बाहेक अरू कुनै उल्लेख्य कार्य गर्नुभएको छैन । निर्वाचितबाट पराजित हुँदा वा संसदीय अंकगणित अनुसार कमजोर हुँदा समेत धैर्य गर्न नसक्ने र अर्कोलाई ढलाएर आफूले पद लिईछाड्ने नेतृत्वको कारण राजनीति कहिल्यैपनि सङ्लो हुन पाएन । नेतृत्वका लागि स्वार्थपरक ब्यवस्थापन ठूला दलबाहेक नेकपा एस, रास्वपा, नागरिक उन्मुक्ति, जसपा, तमलोपा सबैमा यस्तै हविगत देखिएको छ ।

३.बिचौलियाको विगविगीः
पूर्व प्रधानमन्त्री प्रचण्डले संसदमा विश्वासको मत माग्ने क्रममा नेपाली काँग्रेस र नेकपा एमालेको गठबन्धनमा बन्न लागेको सरकार निर्माणमा बिचौलियाको हात रहेको बताए । वास्तवमा यति गम्भीर कुरा प्रधानमन्त्रीले विश्वासको मतमाग्दै गर्दा भन्नु ठीक थियो वा बेठीक थियो अर्को छलफल हुनसक्छ । सरकार गठनमा बिचौलियाको कति भूमिका छ अर्को छलफल हुनसक्छ । तर नेपाली राजनीतिमा सत्ताको दुरूपयोग गरेर स्वार्थ लुट्ने बिचौलिया दलालहरूको चलखेल र पकड बलियो छ । उदाहरणका लागि यस वर्षको एसइई परीक्षा नतिजामा ३५ प्रतिशत प्राप्तांक नल्याउनेहरूलाई अनुत्तीर्ण गर्ने र दुई विषयमा मात्र ग्रेड बृद्धि परीक्षा दिन पाउने ब्यवस्था एक दिनमात्र टिक्यो । शिक्षा ऐन, कर्मचारी ऐन, प्रहरी ऐन जस्ता अति महत्वपूर्ण ऐन नियमसमेत संबिधान जारी भएको एघार वर्ष भैसक्दा पनि किन निर्माण हुदैनन् ? अर्थ मन्त्रालयको सिसी क्यामेरा फुटेज गायब किन भएको होला ? हल्ला चलेको छ कि सुन काण्डको फाइल भेटिएको छैन । लाउडा, क्यान्टोनमेन्ट, ललिता निवास, मानव तस्करी, ओम्नी, गिरीबन्धु, सहकारीपछि चिठीपत्रको चर्चा चलेको छ । आरोपीहरूमात्र होइन सजाय भोगिरहेकाहरू सत्ताको अंकगणितमा भूमिका खेल्ने र मुद्दा एवम् अनुसन्धान पेन्डिङ हुनुपर्ने बाध्यता सत्ता लम्ब्याउनका खातिर गरिएका हुन् भन्ने हरेक मानिसले बुझेका छन् । युवा नेतृत्वको आशा गरिएका नेताहरूसमेत कोही बाख्रा त कोही यौन दुराचारको कालो धब्बा लागेका छन् । यी काण्डहरूको किनारा लाग्न दिइएको हुदैन र मौकामा प्रहार गर्ने अस्त्रका रूपमा सँगालिएका हुन्छन् । यी काण्डहरू केही शुभलाभका लागि गरिने शक्ति र सत्ताको दुरूपयोग हुन् । किन सत्ताका लागि यति धेरै मरिहत्ते गरिन्छ ? सजिलै भन्न सकिन्छ कि यी बिचौलियामार्फत हुने शुभलाभका कारण ती दुष्कर्मका लागि सत्तामा हुनुले सजिलो हुने गरेको देखिएको छ । अनुसन्धान र मुद्दाका प्रक्रियामा प्रभाव पारेर अपराध लुकाउन सत्ता ढाल बनिरहेको हुनाले सत्ता आवश्यक छ । त्यो सत्ता आँफैमा भयो भने यी कमाउधन्दा सजिलोसँग गर्न सकिने भएकोले पनि सत्ताबाट बाहिर बस्नु अहिले सबै तहका अधिकांश नेताकालागि छटपटिनुपर्ने अवस्था छ ।

४.अशिक्षा, गरीवी र अभावः
नेपालमा राजनीतिक अस्थिरता हुनुको अर्को प्रमुख कारण यहाँको अशिक्षा, गरिवी र अभाव हो । पटकपटक राजनीतिक परिवर्तन भएपनि नेपालमा अधिकांश मानिसहरू बेरोजगार छन् । उद्योग कलकारखाना र कृषि क्षेत्रको उत्पादन अत्यन्त न्यून छ । तसर्थ उद्यम र उत्पादन दुवै नभएका कारण रोजगारीको अवसरको खोजीमा हजारौं नेपालीहरू दैनिक बिदेसिनु परेको छ भने बौद्धिक पलायनका कारण सक्षम, सिपयुक्त र बौद्धिक ब्यक्तित्वमध्ये धेरैजना नेपाल नफर्कने गरेर बिदेश गएका छन । उत्पादनमूलक उमेरको जनशक्ति नेपालमा छैन । पहाडतिर प्रायः घरहरू बृद्धाश्रमजस्ता देखिन्छन् । गाउँमा बिरामी पर्दा अस्पताल लैजाने र मर्दा घाट जाने मानिस छैनन् । आर्थिक पछौटेपनका कारण सामाजिक, शैक्षिक र आर्थिक दुरावस्थामा रहेका नागरिकलाई दलहरूले सजिलै लोभ्याउने र विचारसम्मत भन्दा लहडका भरमा निर्णय गर्ने जमात विकास भएको छ । एक गिलास रक्सी वा केही सय रूपैंया वा कुनै भाषणको पछाडि लागेर मतदान गर्ने र आफ्नो मतको महत्व बुझ्न नसक्नुका कारण गलत मानिसहरू जनप्रतिनिधि बन्न पुगेका छन् ।

संक्षेपमाः
नेतृत्वप्रतिको दासत्वले गर्दा नेतृत्व परिवर्तन र नयाँ नयाँ नेतृत्व र कार्यक्रमहरू निर्माण हुन सकेका छैनन् । नेतृत्वको सत्तामोहले गर्दा पटकपटक सत्ता समीकरण बन्ने र भत्कने भैरहेको छ । अधिकांश युवा नेता, बौद्धिक वर्ग र नागरिक समाज बिचौलिया बनिरहेको र आममानिसहरूमा अशिक्षा, चेतनाको कमीका कारण निर्बाचनमा मतको दुरूपयोग भै गलत मानिसहरू प्रतिनिधि बन्ने गरेकाले राजनीतिक अस्थिरता लम्बिएको हो ।