खोज

पाल्पा, ८ चैत ।

तानसेन नगरको दमकडा माथि अँधेरी छरछरे सामुदायिक वन छ । त्यही वनको बिचको खोल्सामा एउटा ठूलो सिमलको रुख छ । त्यही रुखमा अत्यधिक मात्रमा गिद्ध बस्ने भएका कारणले हाम्रो पूर्वजहरुले त्यस सिमलको रुखलाई गिद्धे सिमल भनेर नामाकरण गरे । जसलाई आज पनि स्थानीय बासिन्दाहरुले गिद्धे सिमल भनेर भन्छन् । आज यो सिमलमा गिद्ध मात्र होइन कुनै पनि पंक्षीहरुको बास छैन ।

यस्ता ठुला ठुला रुखहरुलाई बासस्थान बनाएका कारण रुखहरुको नाम पनि पंक्षीहरुलाई जोडेर नामाकरण गरिने चलन थियो । बाँसटारी–झडेवा सडक खण्डको दमकडा नजिकको सडक किनारामा रहेको ठूलो पिपलको नाम पनि गिद्धे पिपल भनेर चिनिन्छ । त्यही पिपल आज पंक्षी बिनाको नाम मात्र भएको बुद्धराज बस्याल बताउँछन् ।

पहिले पहिले सबैका घर घरमा वस्तु भाउहरु हुन्थ्यो । त्यतिबेला ठूलो संख्यामा गिद्ध हुन्थे । हिउँदको समयमा मध्य दिनमा ठूलो संख्यामा आकाशमा गिद्ध उडेको देखिन्थ्यो । त्यो दृश्यले मानव जातिसंग पंक्षीहरु कति नजिकको सम्बन्ध रहेछन् भन्ने बुझिन्छ । तर आज भोलि कति पंक्षीहरु लोप हुने अवस्थमा रहेका छन् । आज भोलि गिद्ध मात्र होइन अन्य पशुपंक्षीहरुलाई देख्नको लागि चिडियाघरमा जानु पर्छ ।

मरेका वस्तुहरु खाने भएकाले गिद्धलाई प्रकृतिक कुचिकार पनि मानिन्छ । आजभोलि गिद्धलाइ आहारको समस्या भएका कारणले उनीहरु हराउन पुगेको पुराना पुस्ताको बुझाई रहेको छ ।

आफ्नो टोल छिमेकमा वस्तुहरु मरेको खण्डमा अन्यत्र फ्याँक्न नपाइने, त्यसको व्यवस्थापन वन समूहले गर्ने गरी पशु धनीलाई पाँच सय दिने गरी सिमल नजिक पm्याँकी दिने जसले गर्दा गिद्धलाई आहारा सहज होस् भन्ने उद्देश्य थियो । यसरी दुई वर्ष धानियो । पछि पछि गिद्धको संख्या पनि कम हँुदै गयो । सबैका गोठहरु पनि रित्तियो अहिले गिद्धे सिमलमा गिद्ध नै नभएको बस्याल बताउँछन् ।

पुराना पुस्ताका बस्यालले बताए जस्तै यतिखेर गाउँबस्तीमा पहिले जस्तै पशुपालन गर्ने नै छैनन् । बासस्थान भन्दा आहारको कमी भएका कारण हराउन पुगेको स्थानीयहरुको बुझाई रहेको छ । यसरी ठुला ठुला रुखहरुमा बस्ने ठुला पंक्षीको रुपमा लिइने गिद्ध जिल्लाका अधिकांश गाउँ बस्तीमा पाइन्थे तर आजभोलि सबै एकादेशको कथा जस्तै भएको छ । तानसेनको श्रीनगर क्षेत्रका सामुदायिक वनमा हिउँदको याममा खैरो प्रजातिको हिमाली गिद्ध ठुुलो संख्यामा दिउँसो घाम तापेको देखिन्थ्यो । अस्थायी ल्याण्ड फिल्डमा आहार खोजेर घाम तापेको बखतमा ठूलो संख्यामा भेटिन्थ्यो तर यहाँ विद्युतका तारहरु यिनीहरुका अभिशाप भए । तारमा ठोकिएर मर्न लागेपछि यिनीहरु आउन छाडेको स्थानीय खेम बहादुर कार्की बताउँछन् ।

विगतमा वन कार्यालयले यस्ता पंक्षीहरुको संरक्षणका लागि सामुदायिक वन उपभोक्ता समिति मार्फत जनचेतनाको कार्यक्रम संचालन गरेको थियो । हाल सम्म रामपुर नगर क्षेत्रको कालीगण्डकी नदी किनारको सामुदायिक वन प्रभावित भएको छ । यहाँ यही गिद्धको लागि अवलोकन, अध्ययनको लागि टाढाटाढा बाट प्रर्यटनहरु आउने गर्दछन् । यस वनमा गिद्धको बासस्थान संगै आहाराको राम्रो व्यवस्था भएका कारण यहाँ गिद्धको संख्या बढ्दो अवस्थामा रहेको डिभिजन वा कार्यालयका सहायक अधिकृत रामचन्द्र लामा बताउँछन् ।

डिभिजन वन कार्यालयका प्रमुख नारायण देव भट्टराईका अनुसार जिल्लामा सुन, डंगुर, सानो खैरो, सेतो हिमाली हाडफोर, राज र खैरो गरी आठ प्रकारका गिद्धका प्रजातीहरु पाइन्छन् । तर पछिल्लो समयमा मानव सिर्जित वातावरण प्रतिकुल समस्याका कारण यिनीहरुलाई समेत संकट उत्पन्न भयो ।

मानिसहरुले पशुपंक्षी बिरामी भएको खण्डमा डाइक्लोलेनेक, निमोसिनाइड, एसिक्लोफेनक नामक औषधिको प्रयोग गर्न थाले । यस्ता औषधि प्रयोग गरेका पशु परेपछि पनि गिद्धले खाए भने गिद्ध नै मर्न लागेका छन् । यस्ता औषधिको प्रयोगका कारण गिद्ध मर्न लागेपछि जिल्लामा यस्ता औषधिहरु पूर्णरुपले बन्देज लगाएको प्रमुख भट्टराई बताउँछन् ।

पंक्षी संरक्षण संघका प्राविधिक तथा गिद्धका विषयमा जानकार भुपाल नेपाली भन्छन् पाल्पामा पाइने गिद्धहरु मध्ये डगुंर, सुन सानो खैरो प्रजातिका गिद्धहरु अति संकट अवस्थामा परेका छन् । सेतो, हिमाली, हाडफोर, र राज संवेदनशील अवस्थामा रहेका छन् भने खैरो गिद्धको जत्था नै कम रहेको छ । ठूलो अति शक्तिशाली र पृथक स्वाभावका पंक्षीका रुपमा लिइने गिद्धको संरक्षणको लागि सरकारी तथा गैह््र सरकारी क्षेत्रबाट मात्र नभई समुदाय तहबाटै पहल गरिनु पर्दछ । यसको जनचेतना नै मुख्य विषय हो । यो दुर्लभ हुँदै गयो । वर्षमा एक पटक मात्र फुल पार्ने, त्यो पनि एकवटा मात्र भएका कारण यसको संरक्षणका लागि बालबालिकाको पाठ्य पुस्तकमा नै यसको महत्व र विषय समावेश गरिनु पर्ने नेपाली बताउँछन् ।

हावापानी भुगोलका हिसावले गिद्धका लागि अत्यन्तै उपयोगी भुभाग भएपनि पछिल्ला दिनहरुमा पशुपालन गर्नेहरु अत्यन्तै कम भएका छन् । गोठमा भैसी मर्न नै छाडे । दुध दिन छाडेपछि मासुका लागि प्रयोग गरिन थालियो । यस्ता प्रचलनहरुले पनि गिद्धको आहार सारै कम भएको कारण यिनीहरु क्रमिक रुपमा हराउँदै गए । यस्ता गिद्ध संरक्षण गरिएको खण्डमा भोलिका दिनहरुमा हाम्रा सन्ततिहरुले विदेशी मुद्रा आर्जन गर्न सक्ने बलियो माध्यम हुने पुराना पुस्ताको भनाई रहेको छ ।