खोज

माघ महिना बिहेको लगन जुर्ने महिना हो । यस महिनामा हिन्दू धर्मावलम्बीहरूले माघे सक्रान्तिमा माघी मनाउने, आंैशीमा तिर्थ गर्ने अनि गंगा स्नान गर्न जाने चलन पनि रहेको छ र माघ पूर्णिमादेखि एक महिनासम्म स्वस्थानीको पूजा गरि ब्रत बस्ने पनि गरिन्छ । यसै महिनामा कतिपयका छोराछोरीको बिहेदान पनि हुन्छ । परापूर्वकालदेखि बर्षका १२ महिनामध्ये बैशाख, जेष्ठ, असार, मंसिर, माघ र फागुन यी महिनाहरूमा बिबाहका लगनहरू जुरेका हुन्छन । आजकाल केही बर्षदेखि भदौ र असोजमा पनि लगन निकालेर बिहेबारी गर्ने चलन चल्दै आएको छ । जे होस यो माघ महिना बिहेको लगनमा चलिरहेको छ । बिहे भनेको नियमित प्रक्रिया जस्तो केटा र केटीको मिलन गराइ दिने अर्थात जोडी बाँधिदिने भन्ने बुझिन्छ । पछिल्लोसमय अर्थात हिँजोआज लगभग धेरैका जोडी आफै मिलीसकेका पनि हुन्छन । जोडीका परिवार र आफन्तले औपचारिकता पूरा गरिदिने काम मात्र पनि हुने गरेको छ । यसलाई समयान्तरमा परिवर्तन हुने सामाजिक संरचना अनुसार सकारात्मक रूपमा लिनुपर्छ ।

बिहे गरेर छोरीलाई अर्काको घरमा पठाउने चलन हाम्रो समाजमा परापूर्व कालदेखि चल्दै आएको छ । यो गरिरहँंदा कुनै समाजमा केटा पक्षबाट दाइजोको रूपमा थुप्रै जिन्सी र नगदी माग गर्ने चलन छ । हुर्काइ पढाइ गरेर छोरीलाई अर्काको घरमा पठाउँदा यसरी दाइजो सहित नगदी दिँदा बेहुलीका अबिभावक ऋणमा परेर दुःख पाउने भएकोले यस्तो प्रचलनको बिरोध भैरहेको अबस्थामा आजकाल सरकारले पनि दाइजो कति दिने भन्ने मापदण्ड बनाएको छ । तर त्यसको कुनै प्रवाह नगरी बिवाहमा दाइजो दिने लिने चलन चलिनै रहेको छ । एक दशक पहिले दाइजो बिरोधी अभियानमा थुप्रै महिला अधिकारकर्मी लागेको पाइथ्यो । त्यति मात्रै नभएर बिभिन्न पार्टी तथा संगठनका महिलाहरू पनि यो अभियानमा निकै तात्तिएको पाइथ्यो । तर अहिले यो सबै सेलाएको जस्तो छ । दाइजोको लेनदेन हटेर दाइजो बिरोधी अभियान हट्यो कि यत्तिकै हट्यो भन्ने जिज्ञासा धेरैमा हुन सक्छ । गहिरिएर हेर्ने बुझने हो भने बिभिन्न जातीमा चोर बाटोबाट भएपनि दाइजो प्रथाको रेट अरू बढदो छ, घट्दो देखिंदैन । यो सबै भैरहँंदा पनि किन दाइजो बिरोधी अभियान सेलायो त भन्ने प्रश्न धेरैमा हुनसक्छ । पहिले पहिले जस्तो बिहेको दिन अगाडी सो गरेर दाइजो गाडीमा लोड गर्ने चलन त हटेको छ तर नदेखिने गरि घुमाउरो बाटो भएर अरू बिकराल रूपमा दाइजो प्रथा भित्रिएको छ । यो सबै भैंरहंँदा पनि महिला अधिकारकर्मी, आमा समूह लगायत नागरिक समाज किन मौन छ भन्नेमा धेरैको चासो बढेको छ ।

दाइजोको कुरा एकातिर छ भने अर्कोतिर बिहे यति खर्चिलो बन्दै गएको छ कि भनीसाध्य छैन । सुनको भाउ रुस र क्रोसियाको लडाईं पछि अत्याधिक बढेर झन्डै सवा लाखको तोलामा पुगेको छ । सर्वसाधारणले बिहे उम्काउन सक्ने अबस्था छैन । फेरि हाम्रो समाज देखासिकीले बिग्रेको छ । एउटाले जे गर्छ अर्कोले पनि त्यहि गर्नैपर्ने रे । लहैलहैमा चलनलाई ब्यापक बनाउने बानी परेको छ । धेरै अभिभावकको छोराछोरीको इच्छा चाहना अभिभावकले पूरा गर्नसक्ने अवस्था छैन । केहीले सकेपनि नसक्नेले समेत ऋणको भारी बोकेर भएपनि बाल बच्चा खुशी पार्न बाध्य छन । जसले गर्दा उनीहरू तनाबमा रहन्छन । कमाउने भैसकेका छोराछोरीको बिहे त भने जसरी अभिभावकले गर्देलान तर अन्यलाई गाह्रो छ । कि त अभिभावक पनि आर्थिकरूपमा बलियो छन भने गर्न सक्छन कराडौं खर्चेर पाटी भोज तथा गरगहनामा बिहे गराईरहेका छन । होइन भने ऋण माथि ऋण गरेर यो सबै गर्न सक्दैनन र पनि सन्तानको खुशीको लागी ऋण गरेर परम्परा धान्न बाध्य छन । अझ पछिल्लो समयमा त छिमेकी देश भारतको देखासिकीमा हल्दी, मेहंदी, जन्तीलाई निमन्त्रणा दिने र साइपाटा लैजाने जस्ता अनौठा रस्म रिवाजहरू थपिँदा छन ।

यहाँ छिमेकी देश भारतको देखासिकीमा धेरै कुरा हुने गरेको छ । भड्किलो ढंगले होली मनाउनेदेखि राखी बन्धनका नाममा दिदी बैनीले दाजुभाईलाई राखी बांँध्ने जस्ता कहीँं नजानेको र हाम्रा बाउबाजेले नसुनेको दक्षिणी भारतिय हावाले बिहे पनि पहिले भन्दा बढी खर्चिलो भएको छ । हल्दी, मेंहँदी र के के नामका पाटी निमन्त्रणा पत्र, इन्गेजमेन्ट आदी भनेर एउटा बिहे उम्काउने खर्च पहिले नै गर्नुपर्ने, यो सबैले गर्दा आयस्रोत नभएका सामान्य परिवारलाई मर्नु न बाँंच्नु बनाएको छ । अहिले मुलुक आर्थिक मन्दीले चौपट छ । जग्गामा लगानी गर्नेहरू मर्नुन बाँंच्नु भएका छन । बित्तीय संस्थाबाट कर्जा लिएकाहरू किस्ता घटाउन त कता हो कता ब्याजसम्म तिर्न नसकेर आत्मसमर्पण गर्न पुगेका छन । सामान्य अवस्थामा किनबेच भएका जग्गाहरूको मुल्य आकासिने गरी किनबेचमा चलेका कारोवारेहरू नराम्रै झुक्किएका छन । जग्गा प्लटिङ गरेर, बिजुलीका पोल गाडेर र खानेपानीका पाइप बिछ्याएर नाफा कमाउन तयारी गरेकाहरू घडेरीहरूको बेचबिखन बन्द हुँंदा जग्गामा लगानी गरेकाहरू मर्नु न बांँच्नुमा पुगेका छन ।

यहाँ कुरा बिहेको खर्चको उठाउन खोजिएको हो । बिहेमा सामानहरू देखाइँदैन तर बिहेको केही दिन पहिले नै बेहुलीको सुत्ने कोठा भरिपूर्ण पार्दिनु पर्ने जस्तै सुत्ने पलङ, दराज, सोफा लगायत जिन्सी सामान आदी । बिहेको दिन बेहुलालाई सिक्री, औंठी, ब्रासलेट अनि बेहुलाको बाउ, दाजुभाइ को को छन सबैलाई औंठी, सम्देलो लाउने निहुँमा छडके तिलहरी, औंठी, टप लगायत सुनका गरगहनाले पनि बोझ बोकाउने काम गरिरहेको छ । अहिले केटी पक्षका मात्र नभएर केटा पक्षका पनि मोटो खर्चमा पर्ने गरेका छन । बेहुलीलाई बजारमा चलेका सुनका गहना लग्नुपर्ने बाध्यता एकातिर छ भने अर्कोतिर पार्टी भोज उसलाई बोलायो उ छुट्छ उसलाई बोलायो उ छुटछ । सकेसम्म आफन्त र चिने जानेकालाई समेटम भन्दैगर्दा आफन्तको जम्बो समूह बन्न पुग्छ । यसरी बिहे घरको पनि खर्च ठूलै निस्कन्छ । माथि भनेजस्तो टन्न आम्दानीको स्रोत छ या बाउबाजेको पालादेखिको पर्याप्त जग्गा जमिन छ र सधै खर्च गर्ने होइन क्यारे भनेर मन फुकाउने कुरा आफ्नो ठाउँंमा छ तर यो सबै नहुनेहरू पनि फलानाले हेप्छ, हामीले पनि देखाउनुपर्छ भनेर ऋण खोजेर भएपनि खर्च गर्नेहरू बडो सकसमा पर्ने गरेका छन ।

नाम उल्लेख नगरी भन्नुपर्दा केही माथि उल्लेख गरे अनुसार भव्य तरिकाले छोराको बिहे गर्नेहरू केही समयमै केटाकेटीबीच दरार पैदा भएर सम्बन्ध नै छुटेका उदाहरण पनि छन । कतिको त दोस्रो पटकको बिहे पनि सफल हुन सकेको छैन । तसर्थ कानुन अनुसारको खर्चको मापदण्ड मिच्नुहँुदैन । सामाजिक संस्कारका नाममा कतैपनि वा कसैलाई पनि बोझ थपिनु उचित छैन । अर्को कुरा अहिलेको अवस्थामा छोरा होस या छोरी होस उसलाई उच्च शिक्षा दिनुपर्छ । सन्तानलाई शिक्षित बनाउने अबिभावकको दायित्व हो । बिहेमा चर्को खर्च गर्नु र ऋणको भारी बोक्नु उचित छैन । जसले गर्दा मधेशी समुदायमा अभिभावकले आत्महत्या गर्ने, बुहारीलाई जिउँदै जलाउने जस्ता घटना भैरहेका छन । यसैले दाइजो बिरोधी अभियानमा कोही नहिँंडेपनि र महिला अधिकारकर्मीले चासो नदिएपनि हाम्रा बाउ बाजेले भने जस्तै घाँटी छामेर हड्डी निल्नुपर्छ भन्ने कथनलाई आत्मसात गर्दै सन्तानको बिहे सम्पन्न गर्नुपर्छ । सक्नेले पनि हाम्रो देशको अबस्था र कानुनको पालना गर्दै छिमेकीलाई कुनै अप्ठयारो नपार्ने गरी परम्पराहरू चलाउँदा राम्रो हुने देखिन्छ ।