खोज

गुल्मी, १६ असार
बारीका डिल र छेउँछाउका बगैचा । बोटैभरि फलले नुगेका छन् । त्यो नुगाई बोटमा लटरम्म फलेका लिचीका फलले हुन् । यतिबेला पाकेका राता दानाले सिँगो गाउँ नै राताम्य छ । कृषकहरुलाई बोटमा भर्याङ ठड्याएर तिनै पाकेका राता दानालाई टिप्दै डोका र बोरामा राख्न भ्याईनभ्याई छ । कृषकहरुले त्यही रातादानाका बोटहरुमा डोका बाँधेर लटरम्म फलेका दानाहरुलाई झाँगैसँग टिपेर डोकोमा राखिरहेका छन । दृश्य देख्दा त्यहाँ पुग्ने जो कोही पनि हेरेरै अघाउछन् ।

यस्तो दृश्य देखिने गाउँ ठाउँ हो, गुल्मीको रुरुक्षेत्र गाउँपालिका ३ अन्र्तगत थोर्गा च्युरेक । अर्थात लिची गाउँ । आजभोली त्यस गाउँमा पुग्नेहरु बगैंचा बरीपरि घुम्ने, तस्वीर खिच्ने र टिकटक बनाउनमा व्यस्त देखिन्छन । यस क्षेत्रमा प्रमुख नगदे फलफुल वालीको रुपमा लिची प्रमुख मानिन्छ । यहाँका कृषकहरुले आजभोली परम्पारगत रुपमा गर्दै आएको मकै खेतीलाई छोडेर बारीमा लिचीका बोटहरु लगाउँदै आएका छन । यहाँको लिची गाउँमा एक घरमा न्यूनतम दश बोटदेखि एक सय बोटसम्म लिचीका बोटहरु रहेको स्थानीय सामाजिक अगुवा घनश्याम ज्ञवाली बताउछन। यतिबेला कृषकहरुलाई जीविको पार्जनका लागि लिची मुख्य आम्दानीको श्रोत बनेको छ ।

व्यापारीहरु लिची लिनका लागि यतिबेला कृषकै बारीमा पुग्ने गर्दछन । यहाँको लिची गुलीयो र स्वादिलो भएका कारण बजारमा थोर्गा र च्यूरेकको लीचि भनेपछि उपभोक्ताहरुले पनि खोजी खोजी किन्ने गर्दछन । गुल्मीको सदरमुकाम तम्घासदेखि रिडी, पाल्पा र बुटवलको बजारसम्म थोर्गाको लिची पुग्ने गर्दछ । यस क्षेत्रमा एक सय भन्दा बढी कृषकहरु व्यासयीक रुपमा लीचि उत्पादनमा लागेका छन । स्थानीय कमल ज्ञवाली, ओम ज्ञवाली, मोतीराज ज्ञवाली, परमानन्द ज्ञवाली, कृष्ण बिक, युवराज ज्ञवाली लिचीका व्यवसायीक कृषकहरु हुन । यी मध्यमा पनि कृष्ण विक लिचीवाट सबै भन्दा बढी आम्दानी गर्ने कृषक हुनुहुन्छ । उहाँले लिची बिक्रिवाट वार्षिक दुइ लाख भन्दा बढी आम्दानी गर्दै आएका छन ।

विगत चार वर्षको तुलनामा यस पटक धेरै लिची फलेको स्थानीय परमानन्द ज्ञवालीले बताए । पछिल्लो समयमा लिचीमा समस्या देखिएको छ । बोटहरुमा पात डल्लो पर्ने, दानाको भेट्नामा किरा लाग्ने र पाक्ने समयमा दाना फुट्ने जस्ता समस्या देखिएको ज्ञवालीको भनाई छ । बादर र अरिंगालका कारण पनि लिची जोगाउन समस्या परेको स्थानीयले गुनासो गरेका छन । यहाँका कृषकहरुले लिची गाउँवाट वार्षिक एक करोड ५० लाख रुपैंयाँ सम्मको कारोवार गर्ने गरेको कृषि ज्ञान केन्द्र गुल्मीका प्रमुख नवराज भण्डारीले बताएका छन । कृषकहरुलाई अझै व्यावसायीक रुपमा लीचि उत्पादनमा आकर्षित गराउन कृषि ज्ञान केन्द्रले लिचीको व्यवसायीक उत्पादनका लागि बगैंचा व्यवस्थापन गर्नु पर्नेमा जोड दिएको छ । आगामी वर्षदेखि ज्ञान केन्द्रले अभियानको रुपमा बगैंचा सुदृढीकरण कार्यक्रम सञ्चालन गर्ने भण्डारीले जानकारी गराएका छन ।

सन १९९१ मा समाजसेवी स्वर्गीय पंण्डीत डिल्लीराम ज्ञवालीले भारतको कलकत्तावाट वोकेर ल्याएको लीचिको वोट लगाएर च्यूरेकमा लिची खेतीको शुरुवात गरेका हुन । उनकै प्रेरणाले उक्त गाउँमा त्यहाँका मानिसहरुले शुरुमा आफुलाई खानकोलागि बोट रोप्दै रोप्दै जाँने क्रममा अहिले च्यूरेक क्षेत्र सिँगो लिची गाउँमा परिणत बनेको छ । अहिले बगैंचावाट त्यस क्षेत्रमा प्रति किलो ७० रुपैंयामा लिची बिक्रि हुँदै आएको छ । वोटमा लिची हरिया छदै व्यापारीहरु घरघरमा पुगेर थोक मूल्यमा बगैंचा नै किनेर राख्ने गर्दछन । तत्कालिन अबस्थामा जिल्ला कृषि विकास कार्यालय गुल्मीले थोर्गाको च्यूरेकमा लिची गाउँ घोषणा गरि लिची महोत्सव समेत गरेको थियो ।

जिल्ला कृषि विकास कार्यालयका तत्कालीन बरिष्ठ कृषि विकास अधिकृत नरहरी शर्मा घिमिरेले पहिलो पटक उक्त गाउँ गएको अवस्थामा बारीका डिलहरुमा लटरम्म फलेका लिचीका रातै बोटहरु देखेपछि उक्त गाउँलाई लिची गाउँ घोषणा गरेका थिए । कार्यालयले लिची गाउँ घोषणा गरेर केही सहयोग गरेपछि त्यहाँका कृषकहरु लिची उत्पादनतर्फ थप आकर्षित बनेका हुन । फलफुल खेतीमा आँपपछिको दोश्रो फलफुल वालीमा लिची पर्ने भएका कारण कृषकहरुले पनि राम्रो आम्दानी गर्दै आएका हुन । हाल जिल्लामा एक सय ७० हेक्टर क्षेत्रफलमा लीचि उत्पादन गरिदैं आएकोमा यो वर्ष ७ सय २० मेट्रिकटन लिची उत्पादन भएको कृषि ज्ञान केन्द्र गुल्मीले जनाएको छ ।