खोज

बुटवलमा संचालनमा आएको साल नै भाटभटेनी सुपर मार्केटमा आगलागी भयो । विद्युत सर्ट भएर भएको आगलागीमा ठूलै नोक्सान भएको अनुमान थियो । २०७५ साल फाल्गुनमा बुटवलको मुख्य व्यापारिक स्थल अमरपथमा रहेको एक फेन्सी पसलमा विद्युत सर्ट हुँदा लागेको आगोले गर्दा एक करोडभन्दा बढीको क्षति भयो । दमकल, सेना, प्रहरी र स्थानीय वासिन्दाको प्रयासले आगो फैलिन नपाउँदा अन्य पसलहरु भने आगलागीबाट जोगिए । २०७७ सालमा दियालो फुडल्याण्डमा आगलागी भयो । २०७८ साल माघे सक्रान्तिको अवसर पारेर उदघाटन गर्न ठिक्क पारिएको बुटवलको प्लान बि डिस्कोमा पुष मसान्तको दिउँसो भिषण आगलागी भयो । दिउँसोको समयमा आगलागी भएको र दमकल नजिक पुगेपनि साँघुरो गल्लीमा डिस्को भएकोले गर्दा आगलागी नियन्त्रण हुन सकेन । मानिसहरुले हेर्दाहेर्दैै डिस्कोका भौतिक संरचनाहरु जलेर नष्ट भए र आगलागीमा ८ करोड भन्दा बढीको नोक्सान भयो । २०७८ फाल्गुणमै पारी बुटवलको एक रेस्टुरामा आगलागी हुँदा व्यवसायीले ६० लाख भन्दा बढीको क्षति बेहोर्नुप¥यो । पछिल्ला ३ वर्षका समाचारहरुलाई अध्ययन गर्दा बुटवल र छेउछाउमा रहेका विभिन्न किसिमका उद्योग व्यवसायिक प्रतिष्ठानमा ३० लाख भन्दा बढी क्षति पु¥याएका ५० भन्दा बढी आगलागीका घटनाहरु भएको देखिन्छ । साना पसल र उद्योगहरुमा भएको तथा कम क्षति भएका आगलागीलाई गणना गर्ने हो भने यो संख्या १०० को हाराहारीमा पुग्छ ।

नेपालमा औद्योगीकरणको शुरुवात भएको ९ दशक भैसकेपनि औद्योगीकरणको गति निकै सुस्त छ । यति हँुदाहुँदै पनि २०७८ फाल्गुन मसान्तसम्म नेपालमा उद्योग विभागमा ८ हजार ६५६ उद्योग दर्ता भएका छन् र यी मध्ये ३२४३ वटा उत्पादनमुलक उद्योगहरु रहेका छन् ( आर्थिक सर्वेक्षण २०७८÷७९) । त्यसैगरी घरेलु तथा साना उद्योग विभाग र समिति अन्तर्गत देशभर करिब ५ लाख ५५ हजार ७७६ उद्योगहरु दर्ता भएका छन् । औद्योगिक विकास सुस्त भएपनि नेपालमा साना ठूला व्यापारिक प्रतिष्ठानहरुको संख्या तीव्रदरमा वृद्धि भैरहेको छ । आर्थिक गणना २०७५ अनुसार देशभर ९ लाख २२ हजार ४४५ वटा ब्यवसायिक ईकाईहरु संचालित भएको देखिन्छ । सबै नगरपालिकाहरू र नगरोन्ंमुख क्षेत्रमा विभिन्न किसिमका व्यापारिक प्रतिष्ठानहरु वर्षेनी थपिदै गएका छन् । औद्योगिक र व्यापारिक प्रतिष्ठानहरु थपिदै गैरहँदा नेपालमा ति प्रतिष्ठानमा हुने आगलागी समेत वर्षेनी बढ्दै गैरहेको देखिन्छ ।

बुटवलमा पछिल्ला वर्षमा व्यवसायिक क्षेत्रमा भएका सबै आगलागीहरुमा विद्युत नै जिम्मेवार भएको देखिन्छ । विद्युत भोल्टेजमा हुने उतार चढाव, यान्त्रिक गडबडी र विद्युत चुहावटको कारणले आकस्मिक रुपले हुने आगलागीबाट उद्योग र पसलहरु आगलागीको जोखिममा परेको देखिन्छ । भोल्टेजमा हुने परिवर्तनले उपकरण र तारहरु जल्ने, विद्युतबाट चल्ने उपकरणहरु विग्रिएको वा विद्युत भोल्टेज थेग्न नसक्ने हुदा मेशिनहरु जल्ने, कमसल तार तथा कमजोर वायरिङको कारणले सर्किटमा गडबडी भएर तार र बोर्ड जल्ने जस्ता कारणले अधिकांश व्यावसायिक प्रतिष्ठानमा आगलागी भैरहेको छ । यसबाहेक इन्धन दहन गर्ने भट्टी, बोइलर र ड्रायरको आगो छेउछाउमा फैलिदा समेत आगलागी भैरहेको छ ।

अधिकांश पसलहरुमा रातीको समयमा आगलागी हुने गरेको छ । यसो हुनुमा मानवीय कमजोरी नै मुख्य जिम्मेवार भएको देखिन्छ । पसल बन्द गर्ने बेलामा विजुली नहुँदा विद्युतीय उपकरणहरु बन्द नगरि हिड्ने प्रवृति धेरै व्यापारीहरुमा छ । यसरि खुला राखिएका उपकरणमा रातीको समयमा एक्कासी उच्च भोल्टेजमा विद्युत प्रवाह हुँदा आगो लाग्ने गरेको छ । त्यसैगरी लोडसेडिङ्गको बेलामा बालिएका मैनबत्ती, मच्छर धपाउन बालिएका धुपहरु निभाउन बिर्सदापनि त्यस्ता वस्तुबाट विस्तारै छेउछाउका वस्तुमा आगो सल्कँदा पसलमा आगलागी हुने गरेको पाइन्छ । पेट्रोल, ग्याँस, बारुद जस्ता प्रज्वलनशील पदार्थहरु भण्डारण र विक्री गर्ने प्रतिष्ठानहरुमा सामान्य आगोको झिल्का र चट्याङबाट समेत आगलागी हुने गरेको छ, तर यस्तो आगलागी अतिकम मात्रामा भएको देखिन्छ ।

बुटवल र शहरी क्षेत्रमा रहेका उद्योग व्यवसायमा सामान्य आगलागी हुँदा पनि ठूलो क्षति हुने गरेको देखिन्छ । यसो हुनुमा उद्योग, ब्यवसाय संचालन भएको स्थानले पनि ठूलो भूमिका खेलेको देखिन्छ । उद्योग, होटेल, रेस्टुरेन्टहरु साँघुरा वस्तीभित्र समेत संचालन भएका छन् । साँघुरा गल्ली वा सडक छिचोल्दै ती स्थानमा पुग्नुपर्छ । कुनै कारणवस आगलागी भएमा आगो निभाउनका लागि दमकल वा आपतकालीन उद्धारको लागि यातायातका साधन त्यहाँ पुग्दैनन् । गतवर्ष मिलनचोकको डिस्कोमा आगो नियन्त्रण गर्न नसक्नुको मुख्य कारण यहि नै थियो । शहरभित्र संचालित पसलहरु पनि साँघुरो कोठा र जोडिएका ठाउँमा छन्, जहाँ एउटा पसलमा हुने गल्तीले अर्को पसलमा सजिलै आगलागी हुन र आगो फैलिन सक्छ । उद्योग क्षेत्रमा प्रसस्त हरियाली र पानीका श्रोतहरु भएमा पनि आगलागीको क्षति कम गर्न सकिन्छ.तर यहाँ संचालित उद्योग परिसरमा हरियाली र पानीका पोखरीहरु देख्नै पाईदैन, जसले गर्दा आगलागी नियन्त्रण गर्न कठिन हुन्छ र क्षति बढी हुने गरेको छ ।

व्यापारिक पसलहरुमा तुलनात्मक रुपले आगलागीको जोखिम कम हुने भएपनि उद्योगमा यस्तो जोखिम व्याप्त रहेको हुन्छ । व्यावसायिक क्षेत्रमा हुने आगलागीले उद्योगका मेशिनहरु, कच्चापदार्थ, उत्पादित पदार्थ र भौतिक संरचनामा मात्र नभई मानव संसाधनमा समेत अपूरणीय क्षति पु¥याउन सक्ने भएकोले व्यवसायिक प्रतिष्ठानमा आगलागीको जोखिम न्यूनीकरणलाइ औद्योगिक ऐन र श्रम ऐनले अपरिहार्य कार्य मानेको पाइन्छ । आगलागी हुन नदिने किसिमले भौतिक संरचना तयार पार्ने, उपकरणलाई दुरुस्त राख्ने, विद्युत सर्किटमा गुणस्तरीय सामाग्रीहरुको प्रयोग गर्ने, आगो टिप्ने वस्तुहरुलाई विद्युत स्पार्क हुने सम्भावित ठाउँभन्दा टाढा राख्ने व्यवस्था व्यवसायिक प्रतिष्ठानहरुले गर्नु आवश्यक मानिन्छ । ग्याँस, पेट्रोलियम पदार्थ, प्लास्टिक, बारुद जस्ता प्रज्ज्वलनशील पदार्थ हुने उद्योग र व्यापारिक प्रतिष्ठानहरुले अनिवार्य रुपमा आगलागीको सूचना दिने अटोमेटिक यन्त्र र आगो निभाउने आधुनिक उपकरणहरुलाई सधै तम्तयार अवस्थामा राखेमा आगलागी भैहालेमा तत्कालै नियन्त्रण गरि क्षति न्यूनीकरण गर्न सकिन्छ । औद्योगिक व्यवसाय ऐन २०७६ को दफा २४ ले उद्योगले जोखिम व्यवस्थापन र सुरक्षामा गरेको लगानीलाई करकट्टीमा सुविधा प्रदान गर्ने व्यवस्था गरेकोले अग्नि जोखिम व्यवस्थापन प्रणाली जडान गर्दा उद्योगलाई थप आर्थिक भार समेत पर्दैन । व्यवसायी र सरकारी निकाय मिलेर विशेष दक्षतायुक्त औद्योगिक अग्नि नियन्त्रकको व्यवस्था गर्ने हो भने आगलागी पछिको क्षतिलाई घटाउन सकिन्छ ।

उद्योग व्यवसायमा अहिलेसम्म अरबौ रुपैयाँ लगानी भएको छ तर अग्नि नियन्त्रणका सामान्य सावधानीहरु नअपनाउँदा वर्षेनी धनजनको अपुरणीय क्षति हुने गरेको छ । व्यवसायिक क्षेत्रमा हुने आगलागीले व्यवसायीले मात्र नभएर समाजले नै ठूलो क्षति बेहोर्नुपर्ने हुन्छ । सामान्य सावधानी र पूर्वतयारी गरेर ठूलो लगानीका आफ्ना पसल, उद्योग, भौतिक सामग्री र प्रतिष्ठा नष्ट हुनबाट जोगाउन सकिने भएकोले अग्नि जोखिम व्यवस्थापनमा व्यवसायीहरुले विशेष ध्यान दिनु आवश्यक छ ।